O „Powidokach”
słów kilka
W obrazie unistycznym
panuje doskonałe zjednoczenie
form ze sobą i z prostokątem płótna.
(Julian
Przyboś)
Powidoki. Co oznacza to dziwne słowo? Ostatnio jest często używane przede
wszystkim w kontekście najnowszego filmu Andrzeja Wajdy i malarstwa Władysława Strzemińskiego, a dotyczy
także zjawiska fizycznego. Czym są powidoki? Powidoki to obraz wewnętrzny
powstający na siatkówce oka po chwili patrzenia na przedmiot odbijający światło
lub na źródło światła. Władysław Strzemiński w swojej książce Teoria widzenia pisał o tym, że
przedmiot pozostaje na siatkówce oka dłużej niż na przedmiot patrzymy. Co to oznacza? Kiedy
patrzymy na jeden przedmiot, po czym odwracamy od niego wzrok, powidok
przedmiotu nadal pozostaje w siatkówce, dlatego oko stale nakłada i miesza
obrazy. Ten fakt ma dalsze konsekwencje dla procesu widzenia. Skutkuje to
subiektywną wizją przedmiotu, czyli każdy widzi tę samą rzecz inaczej.
Władysław Strzemiński, jeden z najwybitniejszych twórców współczesnego
abstrakcyjnego malarstwa polskiego,
oparł swoją twórczość na
powidokach. Jego obraz Powidok słońca to kompozycja złożona z dwóch części. Po
lewej stronie barwy są znacznie
mocniejsze, przeważa czerwień i błękit. Przywołuje to wrażenie spoglądania na
słońce. Po prawej stronie natomiast, barwy są wyblakłe, dominuje biel i jasny
błękit. Dodatkowo, po lewej stronie farba nakładana jest grubo, widać ruchy
pędzla malarza, a po prawej - lekko i
gładko, nie widać tam pracy pędzla. Dwie
sfery w obrazie odpowiadają dwóm fazom spoglądania na słońce. Po lewej widać
moment spoglądania na źródło światła, gdzie zostaje ono przekształcone w swój
ciemnoniebieski powidok, natomiast po upływie czasu błękit blaknie, co ukazuje
prawa strona obrazu. Czyż nie dzieje się tak, gdy spoglądamy na słońce, a
później patrzymy na inny przedmiot i widzimy fioletowe, coraz słabsze plamy?
Kiedy pisałem ten artykuł na blog, od premiery filmu Powidoki, ostatniego filmu Andrzeja Wajdy, minęło kilka dni. Film
zaciekawił mnie ze względu na główną postać Władysława Strzemińskiego, dlatego
postanowiłem napisać o tym niezwykłym artyście.
Strzemiński urodził się w 1893 roku w Mińsku. Studiował w Petersburgu, w
Wojskowej Szkole Inżynieryjnej. Podczas I wojny światowej służył w twierdzy
Osowiec. W 1915 roku zdarzył się
wypadek, w którym Strzemiński stracił większość prawej nogi, połowę lewego
przedramienia oraz wzrok prawym oku. Dwa lata spędził w szpitalu, gdzie poznał
swoją przyszłą żonę, Katarzynę Kobro (również niezwykłą artystkę –
rzeźbiarkę). Następnie został asystentem Kazimierza Malewicza, a także znalazł
się w czołówce rosyjskiej awangardy. W 1922, wraz z żoną powrócił do Polski,
nawiązywał kontakty z rodzącą się Polską awangardą, a także pracował nad własną
teorią, ogłoszoną w 1927 jako unizm. Główna zasada unizmu mówiła o pozbawieniu dzieła kontrastów, ograniczeniu
palety barw, eliminacji dynamiki. Teorię poparł kilkunastoma obrazami. Niżej kolejno: Kompozycja Unistyczna 12, Kompozycja
Unistyczna 13,
Kompozycja Unistyczna 14.
Władysław Strzemiński należał do grup artystycznych Blok i Praesens, wraz z
Katarzyną Kobro wydawali gazetę, która była manifestem grupy artystycznej a.r. W 1945 roku został wykładowcą w
łódzkiej Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych, której był
współzałożycielem. Swoje obrazy oddał do Muzeum Sztuki w Łodzi. W 1950 roku
został zwolniony z pracy na polecenie Ministerstwa Kultury i Sztuki. Jego
małżeństwo rozpadło się, a sam Strzemiński zmarł w 1952 roku na gruźlicę.
Został pochowany na Cmentarzu Starym w Łodzi. Z żoną Katarzyną Kobro miał córkę
Nikę, która po śmierci ojca trafiła do
domu dziecka. Przed śmiercią Strzemiński , z pomocą byłych studentów,
opracowywał książkę Teoria widzenia, wydaną
dopiero w 1958 roku. Jeżeli chcecie więcej się dowiedzieć na temat malarstwa Strzemińskiego, zachęcam do odwiedzenia portalu Ninateka.pl, gdzie są krótkie filmy
edukacyjne o jego obrazach: http://ninateka.pl/film/przewodnik-po-sztuce-odc-2-wladyslaw-strzeminski
Powidoki to ostatni film Andrzeja Wajdy. Akcja filmu stanowi zapis ostatnich lat życia Władysława
Strzemińskiego i rozgrywa się w Łodzi w latach 1948- 1952. Główną rolę zagrał
Bogusław Linda, w obsadzie są też Bronisława Zamachowska jako Nika Strzemińska
(córka Katarzyny Kobro i Strzemińskiego), Zofia Wichłacz jako studentka. Autorem scenariusza jest Andrzej Mularczyk, a zdjęć Paweł Edelman. Niżej:
kadr z filmu Powidoki Andrzeja Wajdy.
Film Powidoki jest nie tylko o Władysławie Strzemińskim,
lecz także o wolności artysty. Andrzej Wajda
w jednym z wywiadów mówił: (…) przez ten film chciałem przestrzec przed
jakąkolwiek interwencją państwa w sprawy sztuki. Sztuka, jak mówił Strzemiński,
powinna być oceniana nie za użyteczność, tylko za kreację, za to, że otwiera
nam nowe możliwości, nowy świat, nowe spojrzenie. Film pokazuje, jak artyści
byli traktowani przez władzę
oraz to, że nie można łączyć
sztuki i polityki. Oglądając film,
czułem smutek. Zobaczyłem bowiem, jak władza niszczyła nie tylko osoby sprzeciwiające się systemowi,
ale też i te, które chciały żyć i
tworzyć po swojemu. Zrozumiałem oczywistą prawdę, że artysta musi być wolny,
aby tworzyć arcydzieła.
Mam nadzieję, że moja wypowiedź jest zachętą do poznania sylwetki Władysława
Strzemińskiego oraz jego twórczości, a także do obejrzenia Powidoków Andrzeja Wajdy. Mnie film
zaciekawił zarówno powodu osobowości wyjątkowego artysty – Strzemińskiego, ale też
warsztatu reżysera.
Arek
Grafika:
http://msl.org.pl/media/system/aktualnosci/728.jpg
http://culture.pl/sites/default/files/images/imported/sztuki%20wizualne/opisy%20dziel/strzeminski%20%20%20powidok%20slonca/strzeminski%20powidok%20slonca%20mnw_4251827.jpg
http://culture.pl/sites/default/files/images/imported/sztuki%20wizualne/portrety/strzeminski%20wladyslaw%20portret/strzeminski%20wladyslaw%20portret_6984146.jpg
http://culture.pl/sites/default/files/styles/gallery_embed_thumb/public/images/culture.pl/wladyslaw_strzeminski_18931952_kompozycja_unistyczna_12_.jpg?itok=8bCMtfCK
http://msl.org.pl/media/system/aktualnosci/372.jpg
http://www.polskiemuzy.pl/images/malarstwo/dwudziestolecie/strzeminski/Kompozycja_unistyczna_14.jpg
http://s3.party.pl/newys/kadr-z-filmu-powidoki-382862-GALLERY_BIG.jpg