Nadstawiać ucha, wykręcać się sianem…
Prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn.
(Arystoteles)
Na co dzień używając języka, nie zdajemy sobie sprawy, jak mocno
jest osadzony w przeszłości. Tworzyła go tradycja, literatura, historia.
Słowem, dorobek wielu, wielu pokoleń żyjących przed nami. Nie zawsze
doceniamy i rozumiemy
zawartą w nim mądrość przodków. Przybliżę pochodzenie kilku używanych przez nas
powiedzeń.
Nadstawić/ nadstawiać ucho/ucha – przysłuchiwać się czemuś pilnie, z uwagą, wytężać słuch, podsłuchiwać. Jakie
jest źródło tego związku frazeologicznego? Plaut – komediopisarz rzymski –
wspomina o pradawnym zwyczaju. Otóż,
osoba obecna przy jakimś wydarzeniu i chcąca wystąpić w roli świadka,
nastawiała ucha, pozwalając osobie poszkodowanej i chcącej się procesować,
dotknąć płatka swojego ucha. O tym pisze też Horacy w jednej ze swych satyr.
Świerzbią/ pieką kogoś uszy – ktoś się czuje wspominany
lub obmawiany. To przekonanie jest
bardzo stare, bo trwa od starożytności. Według Plauta i Pliniusza, gdy prawe
ucho piecze, ludzie chwalą jego właściciela.
Gdy lewe – źle o nim mówią.
Ściany mają uszy – to, co się mówi dochodzi do wiadomości osób
niebiorących udziału w rozmowie. To
przysłowie również jest znane od starożytności.
Skąd pochodzi? W pałacach, zamkach i świątyniach niektóre pomieszczenia (sale,
galerie, nisze, korytarze) były tak budowane, aby ich właściwości akustyczne
umożliwiały podsłuchiwanie głosu ludzkiego,
nawet szeptu, z odległego miejsca.
Wykręcać się sianem – znaleźć byle powód, by uniknąć
odpowiedzialności; wymigać się; szukać wymówki; sprytnym sposobem wydobyć się z
kłopotliwej sytuacji. Powiedzenie wywodzi się z XV-wiecznej anegdoty o błaźnie
królewskim Ziębie, który zaprosił do gospody kilku dworzan. Ci myśleli, że zabawią się kosztem
błazna, ale stało się inaczej. Otóż, błazen założył się z nimi, że ukręci sznur z siana. Jeden koniec
sznura (powrósła) dał do potrzymania
gospodarzowi, a kręcąc drugim wyszedł z gospody i zniknął. Tym sposobem nie
zapłacił rachunku i zakpił z dworzan.
O Ziębie można by też
powiedzieć, że jest kuty na cztery nogi.
Powiedzenie oznacza kogoś sprytnego, przebiegłego, zaradnego. Pochodzi z języka
woźniców, którzy na zimę , a więc na lód i grudę, kuli konie na cztery nogi. Co to znaczy? Nabijali podkowy
hacelami przeciwślizgowymi. Taki koń się nie potknął, podobnie jak Zięba.
W czepku urodzony – szczęściarz, wybraniec losu, urodzony pod
szczęśliwą gwiazdą. Pierwotnie istniało
przekonanie, że rodzące się dziecko, którego główka jest pokryta strzępkiem
owodni (błony płodowej) będzie miało w życiu szczęście. Ów czepek to talizman
zabezpieczający przed utonięciem.
Benedyktyńska praca – praca cierpliwa, mozolna,
wymagająca drobiazgowej dokładności. Wyrażenie powstało pod wpływem pracy benedyktyńskich kopistów i
iluminatorów w średniowiecznych klasztorach. Kopiści zajmowali się
przepisywaniem ksiąg i dokumentów. Iluminatorzy natomiast, nanosili na karty
książek ozdoby zwane iluminacjami (od rozświetlania ozdób złotem).
Prawem kaduka – bezprawnie, bez podstawy prawnej, bezpodstawnie. Co znaczy słowo kaduk? Z łaciny caducus
oznacza: padający, chylący się do upadku, bezpański. W prawie
rzymskim kaduk to dziedzictwo, które nie mogło być objęte; spadek bez
dziedzica. W dawnej Polsce to spadek beztestamentowy zmarłego, który nie miał
krewnych. Przejmował go król. Kaduk więc to zaborca, przywłaszczyciel
opuszczonego mienia.
Nici z tego będą - nie uda się,
nie dojdzie do skutku, nie powiedzie się, nic z tego nie będzie. Powiedzenie
pochodzi z bajki Ezopa. Mądra jaskółka
ostrzega inne ptaki, że z lnu, który chłop zasiał zrobi nici, a z nich sidła.
Wołała: „Będą z tego nici”, ale nikt jej
nie słuchał. Dlatego sprzymierzyła się z chłopem i zamieszkała pod jego
strzechą. Dawniej zwrot oznaczał: będzie źle, grozi niebezpieczeństwo.
Można by jeszcze
wyjaśnić, co znaczy być w siódmym niebie
albo wstąpił do
piekieł, po drodze mu było. A może umywać
ręce? Nie mogę jednak wyręczać moich żądnych wiedzy czytelników, którzy na
pewno sami przestudiują te zagadnienia.
Polecam również posty: Frazeologia bez tajemnic (23
czerwca 2014 roku) oraz Wilk z lasu, osioł do ławki (24 kwietnia
2015 roku).
Wiktoria
Grafika:
http://ocs-pl.oktawave.com/v1/AUTH_2887234e-384a-4873-8bc5-405211db13a2/spidersweb/2013/07/pods%C5%82uchiwa%C4%87-szpiegowa%C4%87.png
http://posztukiwania.pl/wp-content/uploads/2014/04/Screen-Shot-2014-04-05-at-12.45.23-886x509.png