Podróże kształcą

  Zamość - perła renesansu

 

Nic  (...) nie świadczy bardziej o jego miłości ojczyzny,

jak to właśnie miasto, 
które własnym sumptem od fundamentów wybudował, 
potężnymi murami i basztami 
przeciw napadom nieprzyjaciół wzmocnił  
 i od swego imienia Zamościem nazwał.

(…) w ten sposób pozostawił on pamiątkę po sobie,

 od piramid i pomników trwalszą, nie tylko w Polsce,

ale również całej Europie.

                                                                                         (Georgius Dousa)

Kim był założyciel Zamościa, twórca „pamiątki od piramid trwalszej”? Kariera polityczna i gospodarcza Jana Zamoyskiego należy do najbardziej błyskotliwych w historii Polski. Ojciec, nie mogąc mu pozostawić fortuny, postawił na wykształcenie syna. Początkowo uczył się on w pobliskim Krasnymstawie, a potem w Strasburgu, Paryżu i Padwie. Już podczas studiów padewskich dał się poznać jako wybitnie utalentowany młody naukowiec i organizator.  Po powrocie do kraju został sekretarzem królewskim, w wieku 33 lat kanclerzem, cztery lata później zaś  - hetmanem wielkim koronnym. Młody hetman i kanclerz był zarazem jednym z najznakomitszych umysłów Rzeczpospolitej, utrzymującym kontakty z elitą intelektualną ówczesnej Europy. W wieku 38 lat, 10 kwietnia 1580 roku  wydał akt fundacyjny miasta Zamościa, który 12 czerwca tegoż roku potwierdził swym przywilejem król Stefan Batory.

Zaprojektowanie miasta i najważniejszych jego budowli Zamoyski zlecił włoskiemu architektowi - Barnardo Morando. Wybrano miejsce dogodne  do obrony i w ciągu kilkunastu lat powstało duże trzytysięczne miasto, wzniesione według najnowszych koncepcji urbanistycznych. Położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych, prowadzących z Wilna   do Krakowa i ze Lwowa do Gdańska, oraz liczne przywileje przyczyniły się do dynamicznego rozwoju Zamościa. Bezpieczeństwa mieszkańców strzegły potężne fortyfikacje bastionowe oraz system fos i zalewów. Mimo wielu burz dziejowych, Zamość przetrwał do naszych czasów w stanie doskonałym. Wyjątkową rolę, jaką odegrał w historii Polski, a przede wszystkim w światowej architekturze i urbanistyce, potwierdza wpisanie  w 1992 roku zamojskiego Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

 

Miasto idealne. W przypadku Zamościa najpełniej udało się zrealizować marzenia XVI - wiecznych włoskich urbanistów i filozofów o mieście idealnym. Zamość został tak zaprojektowany, by idealnie łączyć przestrzeń i funkcję. Miasto stało się również ogniskiem postępu i nauki, kultury i sztuki, czemu sprzyjały: Akademia Zamojska - jedna z najlepszych szkół wyższych w ówczesnej Polsce, funkcjonująca przy niej drukarnia, a także życie kulturalne na dworze hetmana.

Zamość był stolicą „państwa zamojskiego”- Ordynacji Zamojskiej, stąd założyciel starał się stworzyć w nim wszelkie niezbędne stolicy instytucje. Przykładem tego jest kolegiata zamojska, która dla ordynacji odgrywała podobna rolę, co katedra wawelska dla całej Rzeczypospolitej. Kolegiata była centrum kultu religijnego. W niej ordynaci składali przysięgę na wierność Statutom Ordynacji, wreszcie w jej podziemiach zostali pochowani.  Zamoyski  i Morando, planując miasto nawiązali do koncepcji antropomorficznych. W przypadku Zamościa  głową  był pałac właścicieli, kręgosłupem - arteria łącząca go z głównym rynkiem i bastionem siódmym (obecna ul. Grodzka), ramionami  - arteria poprzeczna z kolegiatą i akademią (dzisiejsza ul. Akademicka), organami wewnętrznymi  - 3 miejskie rynki i ich otoczenie,  a bastiony - rękami i nogami służącymi do obrony.

Twierdza Zamość. „W swej blisko trzystuletniej historii zamojska twierdza nigdy nie została zdobyta szturmem przez obce wojska”. Chrztem bojowym Zamościa było oblężenie przez wojska kozackie pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego w 1648roku.  Po dwutygodniowym oblężeniu Kozacy odstąpili od murów miasta. Także 8 lat później  Zamość jako jedna z trzech polskich twierdz, obok Gdańska i Częstochowy, oparł się potopowi szwedzkiemu. Szczególnie burzliwy był dla zamojskiej twierdzy wiek XIX. W 1813 roku przez dziewięć  miesięcy opierała się oblegającym ją wojskom rosyjskim

Pamiątką po tym oblężeniu są specjalnie bite monety: brązowe -  6 groszy  i srebrne 2 złote. W 1821 roku  Zamoyscy zrzekli się praw do miasta w zamian za dobra ziemskie. Od tego czasu Zamość był twierdzą rządową. W 1831roku,  po upadku powstania listopadowego, Zamość po wielomiesięcznym oblężeniu został poddany jako ostatnia twierdza powstańcza. Od powstania Zamościa jego fortyfikacje były stale modernizowane, by sprostać rozwijającej się technice wojennej. Również pod tym względem wiek XIX był szczególny. Nie tylko wzmocniono mury miasta, wzniesiono potężne nadszańce i nowe bramy, ale również na przedpolu powstały liczne budowle, na przykład rotunda, która miała uniemożliwić wrogom zbliżenie się do murów miasta. Mimo to, postęp techniki spowodował, że w 1866 roku  postanowiono twierdzę zlikwidować. Polegała ona na wysadzeniu części fortyfikacji w powietrze. To, co dziś pozostało, daje wyobrażenie o jej dawnej potędze.

Na styku kultur. Przystępując do budowy Zamościa,  Jan Zamoyski chciał, aby zamieszkiwali w nim tylko Polacy wyznania katolickiego. Wkrótce jednak  w latach 1585, 1588, 1589 wydał przywileje lokalizacyjne dla Ormian, Żydów sefardyjskich i Greków. Tym samym Zamość stał się miastem wielokulturowym. Oprócz wspomnianych Ormian, Greków i Żydów, do Zamościa przybywali kupcy i rzemieślnicy z Holandii, Niemiec, Szkocji i innych krajów. Do umiędzynarodowienia miasta przyczyniła się też Akademia Zamojska, do której przyjeżdżali studenci z całej Europy. W XIX wieku, gdy Zamość po upadku Księstwa Warszawskiego znalazł się w zaborze rosyjskim, osiadło tu wielu Rosjan. Przed II wojną światową w 28 - tysięcznym Zamościu mieszkało ponad 10 tysięcy osób pochodzenia żydowskiego. Nie byli to już Żydzi sefardyjscy z południowej Europy, których sprowadził Jan Zamoyski, lecz zamieszkujący Europę Środkową Żydzi aszkenazyjscy. Większość z nich zginęła w oddalonym od Zamościa o 40 km obozie zagłady w Bełżcu. Do dziś pozostało wiele śladów wielokulturowości Zamościa. To: synagoga, stary cmentarz prawosławny,  dawna cerkiew grecka, kamienice ormiańskie.     

                                                                       

Ewa

Grafika:

http://www.zamosconline.pl/img/wiad/streetview-1.jpg

http://pu.i.wp.pl/bloog/21397321/47164718/zamoyski_ZG_big.jpg

http://images.ioh.pl/zajawki/11/foto-monety-400x_01.jpg

http://www.katalogmonet.pl/images/newsy_2015/NIEMCZYK_8/8-21.jpg

http://pwszzamosc.pl/skafander/wp-content/uploads/2013/08/Jan-Pawe%C5%82-Lelewel-panorama-twierdzy-zamojskiej-grafika-z-lat-1818%E2%80%931824.jpg