Wilk z lasu, osioł do ławki…
Nie wstyd nie wiedzieć,
lecz wstyd nie pragnąć swej wiedzy uzupełnić.
(Feliks Chwalibóg)
Post Frazeologia bez tajemnic (z 23 czerwca 2014 roku) zainspirował mnie do dalszych
poszukiwań. Mój pomysł polega na przyjrzeniu się zwierzętom. Występują w
licznych powiedzeniach, przysłowiach, skrzydlatych słowach. Są bohaterami
niezliczonych bajek, od antyku poczynając. Dlaczego? Dlatego, że są
uznawane za symbole cech ludzkich. Oto kilka przykładów: robak oznacza
służalczość; wąż – mądrość i medycynę; kaczka – oszukaństwo, fałsz; gołąb
– niewinność, miłość i pokój; kruk – długowieczność, niepowodzenie, pecha;
świerszcz – starość. Poniżej proponuję historię kilku „zwierzęcych” przysłów i
związków frazeologicznych.
Nie wywołuj wilka z lasu – nie prowokuj
niebezpiecznych sytuacji. W przysłowiu widoczne jest echo wierzeń, że
wypowiedzenie nazwy groźnego zwierzęcia może je przywołać. Wiązało się to z
wiarą w imiona sekretne (Boga, diabła, demona, zwierzęcia). Tabu imienne w
stosunku do zwierząt wzbudzających strach lub czczonych istniało na całym
świecie. Wilk był symbolem nienasyconej żarłoczności i żądzy mordu, jego wycie
lub pojawienie się uważano za bardzo zły znak. Nie wymawiano też imienia
niedźwiedzia, zastępując je eufemizmami: brązowy, oblizujący, miodojad. Tygrys
to pręgowany, krokodyl – dziadek albo staruszek, a lew to chłopiec z brodą.
Niedźwiedzia przysługa – przysługa przynosząca
szkodę temu, komu została wyświadczona. Niedźwiedź jest symbolem gwałtowności
i niezdarności. Powiedzenie pochodzi z bajki o niedźwiedziu i pustelniku.
Niedźwiedź, troszcząc się o przyjaciela – pustelnika, chciał spędzić z
jego czoła muchę. Niestety, zabił i muchę, i pustelnika.
Ośli most – bryk, książeczka
zawierająca skrót lektury szkolnej, rozwiązania zadań matematycznych,
tłumaczenia utworów klasycznych. Oznacza też pierwsze trudniejsze twierdzenie,
przez które niełatwo przebrnąć nieukom. Dlaczego ośli? Ponieważ
literatura pokazuje osła jako symbol głupoty, narowistości, powolności i
próżniactwa. Dlatego też w dawnej Polsce była ośla ławka, w
której sadzano leniwych uczniów, wkładając im czapki z oślimi uszami. Jest
również ośle
kopnięcie oznaczające wzgardę okazaną upadłej wielkości. Fedrus w swojej
bajce opowiada o tym, jak dzik i byk bezkarnie znęcają się nad umierającym
lwem. Widząc to, osioł wybija mu kopytem dziurę w głowie.
Wyhodować żmiję na własnym łonie (na własnej piersi) – mieć w najbliższym otoczeniu, wśród
bliskiej rodziny (dzieci) osobę złowrogo, nienawistnie nastawioną wobec nas. W
bajkach Ezopa, Lafontaine`a i Mickiewicza czytamy o człowieku,
który znalazł zmarzniętą żmiję i schował ją w zanadrzu, aby się ogrzała.
Gdy już wróciła do życia, ukąsiła swego dobroczyńcę, który umarł.
Żaba – jak każdy symbol – ma wiele znaczeń.
Oznacza również próżność, zarozumiałość, czcze przechwałki i pychę.
Pewnie stąd się wzięło określenie nadęta żaba.
W jednej z bajek Fedrus opowiada o żabie, która zazdrościła wołowi
potężnej budowy. Aby mu dorównać (lub go przerosnąć), tak długo się
nadymała, aż pękła. Podobno stąd się wziął zwrot: pękać z zazdrości.
Pewnie dlatego też powstało przysłowie: konia kują, a żaba
nogę nadstawia. Sytuacja odnosi się do człowieka, który stwarza pozory
uczestnictwa w ważnej cudzej pracy.
Bocianie prawo – prawo rzymskie, które
zobowiązywało dzieci do utrzymywania starych, będących w
potrzebie rodziców. Bocian symbolizuje spokój, szczęście domowe,
wdzięczność i miłość synowską. Zgodnie z poglądami antycznymi i
średniowiecznymi, bociany karmią swych starych zniedołężniałych rodziców i
dbają o czystość ich gniazd.
Lwia część – główna, największa,
najważniejsza. Może też być lwia spółka,
czyli taka, w której główną część korzyści przywłaszcza sobie mocniejszy prawem
silniejszego. Bajka Ezopa mówi o spółce czterech zwierząt: lwa, osła, lisa i
wilka. Razem upolowały jelenia, ale cztery części mięsa zabrał
lew, odpowiednio to tłumacząc. Pierwszą ćwiartkę wziął jako wspólnik, drugą za
odwagę. Trzecią ze względu na apetyty rodziny. Do czwartej ma prawo, a
jeśli ktoś się nie zgadza, może wystąpić i zaprotestować. Tak oto wszyscy
wspólnicy odeszli z niczym. A lwia część – jak widać – może oznaczać też całość.
W tym kontekście jasne jest też sformułowanie iść (włazić) do
jaskini lwa.
Wystarczy odrobina chęci i można poznać
znaczenie wielu innych przysłów, powiedzeń, skrzydlatych słów. Co znaczy pies ogrodnika, psy
wieszać na
kimś, użyć
jak pies w studni albo pies, bo nie pieje?
Skąd się wzięły: zajęcza
skórka, zajęcze serce, zajęcze życie? Jak wytłumaczyć pojęcia: kura domowa, święte
kury, wart czarnej kury? Jaki jest rodowód przysłowia: jedna jaskółka nie
czyni wiosny? Zachęcam do poszukiwań, które mogą dać wiele satysfakcji.
Wiktoria
Wiktoria
Grafika:
http://forum.kerch.com.ru/fetch/7/d/7d7733f2c71d037300135c2b28639fc7.jpg
http://img.sadistic.pl/pics/a14c21d9191f.jpg
http://www.iceis.pl/zaba/zaba_naklejka_naba550px.jpg