Wędrówka po etymologii
słów
Etymologia oznacza (…)
pochodzenie jakiegoś wyrazu i jego
znaczenia.
W tym sensie używa się również terminu
źródłosłów.
Wyraz
będący punktem wyjścia dla dalszego
rozwoju danego słowa
to etymon.
(Wikipedia)
IV Konkurs Wiedzy o Języku Polskim
Maja Maciejewska z
klasy I f - II miejsce
Wystąpienie na temat etymologii wyrazów w języku polskim
na przykładzie słów związanych
z magią i baśnią.
na przykładzie słów związanych
z magią i baśnią.
Język ciągle się zmienia. W związku z tym wyrazy, którymi teraz się
posługujemy, kiedyś w ogóle nie istniały, bądź też miały zupełnie inne
znaczenie. Zagadnieniem tym zajmuje się etymologia,
która bada pochodzenie oraz pierwotne znaczenie wyrazów. Dociekania
etymologiczne pozwalają lepiej poznać i zrozumieć nie tylko historię języka,
ale też dzieje i kulturę narodu. Dziś chcę pokazać, jak żyje i zmienia się
język na przykładzie słownictwa pochodzącego z baśni i bajek.
Baśń w znaczeniu
podobnym do dzisiejszego funkcjonowała już w XV wieku. Oznaczała wówczas
'wiersz, bajkę' lub 'opowiadanie o
treści fantastycznej'. Wyraz pochodzi od czasownika bajać w znaczeniu
‘mówić’, ale też ‘rozprawiać’, ‘pleść’ lub ‘gadać’, ‘ględzić’, a także
‘czarować’.
Pinokio - imię drewnianego
chłopca uwielbianego przez miliony dzieci na całym świecie - pochodzi od dwóch
włoskich rzeczowników pospolitych: ‘pino’ oznaczające „sosnę” oraz ‘occhio’
czyli „oko”. Tak więc w dosłownym tłumaczeniu, nasz bohater nosi imię „Sosnowe
oko”.
Syreny występują powszechnie w
mitologii, baśniach (np. Mała Syrenka Hansa Christiana Andersena), bajkach,
filmach, a nawet w warszawskich legendach.
„Syrena” pochodzi od łacińskiego sirenis, czyli kobieta uwodząca, kusicielka. Właśnie
dlatego w greckiej mitologii przedstawiane są jako przebiegłe, groźne istoty.
Stąd też wziął się powszechnie występujący motyw hipnotyzującego syreniego
śpiewu.
Smok jest kolejnym
fantastycznym stworzeniem niezwykle często pojawiającym się w baśniach, mitach,
filmach, książkach, a nawet grach komputerowych. Te olbrzymie, latające gady zieją ogniem, są
potężne, silne i szybkie. W większości
języków europejskich (np. ang. Dragon, cz. Drak) słowo
smok pochodzi od greckiego słowa drakan, co oznacza „bystrooki”. Zgodnie z
etymologią stworzenia te miały więc posiadać znakomity wzrok. Polski „smok”
natomiast
jest słowem ogólnosłowiańskim: czeski zmok czy słowacki zmok/zmak, czy prasłowiańskie smokъ.
Gdyby słowo smok wywodzić natomiast od prasłowiańskiego sъmъkъ,
można by łączyć to słowo z czasownikiem (prze)smyknąć się, przedostać się
gdzieś, przez coś zwinnie, szybko, ukradkiem przemknąć się, prześlizgnąć się.
Stąd też niekiedy smok posiadać miał również skrzydła, podobne do nietoperzych.
Krasnoludki były najlepszymi
przyjaciółmi Królewny Śnieżki i Sierotki Marysi. Były malutkie i nosiły
śmieszne, najczęściej zielono-czerwone stroje. Od tych właśnie strojów, a
dokładniej od czerwonej czapeczki pochodzi ich nazwa. Pierwszy człon wyrazu krasnoludek utworzony
został od przymiotnika „krasny”, co znaczy między innymi „czerwony”, ale też:
„barwny, urodziwy, rumiany na twarzy”. Całość natomiast jest złożeniem: przymiotnika
„krasny” oraz rzeczownika „ludek”, który jest zdrobnieniem od wyrazu „lud”.
Jaki związek może mieć sadza z „Kopciuszkiem”? Przydomek bohaterki z
pewnością nie został wybrany przez
autora baśni przypadkowo. Otóż, pochodzi od rzeczownika pospolitego „kopeć”,
które z kolei oznacza „osad z sadzy”, a
pierwotnie „dym” , „powiew”.
W baśni „Jaś i Małgosia” pojawia się postać Baby Jagi. Pierwotną funkcję Baby Jagi
próbuje się łączyć z władczynią zwierząt leśnych i postacią związaną ze światem
zmarłych. Mówi się także o Babie Jadze jako kapłance odpowiedzialnej za
obrzędową inicjację młodzieży, skąd mógłby pochodzić motyw pożerania dzieci. W
słowiańskiej mitologii występuje natomiast jako stara, odrażająca wiedźma,
mieszkająca w lesie w chatce na kurzej stopce.
Etymologia słowa jaga wywodzi się od prasłowiańskiego
(j)ęga (pol. jędza), oznaczającego "męka", "męczarnia",
"groza", "niebezpieczny".
W opowiadaniach fantastycznych często występuje
też wróżka. Pojawiła się we
wcześniej już wspomnianych „Kopciuszku”, czy „Pinokiu” jako Wróżka o Błękitnych Włosach, w powieści
Piotruś Pan J.M.Barriego jako „Dzwoneczek”, a także w znanej adaptacji filmowej
„Śpiącej Królewny” wytwórni Walta Disneya.
Nazwa wróżki wywodzi się od losu i przeznaczenia. Z łacińskiego fatum,
fati bierze swój początek starofrancuska feie, fee co z
kolei prowadzi do powstania staroangielskiej fairy. Z kolei polska nazwa
wywodzi się od prasłowiańskiego věštica oznaczającego wiedźma,
czarownica, czarodziejka.
Nieodłącznym rekwizytem wróżki jest różdżka. Rzeczownik ten tłumaczony jest
jako: drewniana magiczna pałeczka mająca moc wywoływania nadnaturalnych
zjawisk. Słownik etymologiczny Aleksandra Brücknera łączy wyraz „różdżka” z
rzeczownikiem „gałąź”. W Biblii „rózgowaty” i różdżany” są określeniami
gałęzistego drzewa. Natomiast cerkiewne „raździje” oraz serbskie „rozga,
rozgwa” porównano z niem. Zweig oznaczającym 'gałąź'.
Czarownica jest
polskim wyrazem, który pojawił się w tekstach dość wcześnie, bo już w XV w. Występował wówczas w znaczeniu ‘kobieta
rzucająca uroki, czyniąca czary;
guślarka’. Jest to rzeczownik utworzony przy pomocy formantu –a od rzeczownika
czarownik, a ten z kolei od przymiotnika czarowny, czyli ‘czyniący czary’, powstałego przez dodanie
sufiksu -ny do czasownika czarować ‘czynić czary, rzucać uroki, wzbudzać zachwyt’ i najnowsze ‘oszukiwać,
wprowadzać w błąd’, a ten z kolei utworzono od rzeczownika ‘czar’ z
prsł. čarъ.
Obecnie, za sprawą książek fantasy, filmów i
seriali, dużą popularnością cieszą się takie fantastyczne postaci jak wilkołaki
czy wampiry. Wilkołak - m.in. w mitologiach
słowiańskiej i germańskiej- to człowiek, który potrafi przekształcić się w
wilka. Pierwszy człon rzeczownika wskazuje na wilka. Drugi, wg słownika
etymologicznego Wiesława Borysia, pochodzi od prasłowiańskiego słowa dlaka
o znaczeniu 'sierść'. Pierwotnym znaczeniem wilkołaka było więc
'(człowiek) mający wilczą sierść'.
Wampir jest wyrazem
wieloznacznym. Według wierzeń ludowych, w to trup wstający z grobu i wysysający
krew z ludzi. Ponadto słowo to jest używane w znaczeniu przenośnym: 1. ‘seryjny
morderca napadający na kobiety i zabijający je w okrutny sposób’ oraz 2. ‘ktoś,
kto zyskuje siłę lub wzbogaca się kosztem innych ludzi’. Występuje także jako
termin zoologiczny: ‘gatunek nietoperza, żywiący się wyłącznie krwią ssaków i ptaków’,
a stąd dawne przenośne ‘wyzyskiwacz, krwiopijca’. W mitologii i opowieściach
fantastycznych to nieśmiertelna istota, żywiąca się ludzką krwią, o ludzkiej
postaci i charakterystycznych wydłużonych kłach. W polszczyźnie wampir
obecny jest od XIX w. Jest to zapożyczenie z franc. vampire, skąd
przeszło do wszystkich języków europejskich. Według językoznawcy Wiesława Borysia źródłem słowa
jest prawdopodobnie nowogreckie vámpiras, zapożyczone ze
starobułgarskiego vąpirъ. Zdaniem Witolda Doroszewskiego natomiast - innego badacza języka- jest
to zapożyczenie skandynawskie.
Mam nadzieję, że dzięki tej krótkiej wędrówce po
etymologii słów związanych ze światem baśni
i bajek, udało mi się wykazać, że nazwy najbardziej magicznych istot
wywodzą się od najprostszych wyrazów z codziennego życia. Możemy więc dojść do
wniosku, że obie rzeczywistości – fikcyjna i realna wzajemnie się uzupełniają,
a najbardziej baśniowe, magiczne nazwy, powstają od najprostszych słów
codziennego użytku.
Majka
Grafika:
http://skazkiprotebya.ru/wp-content/uploads/2015/10/%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%8C%D0%BC%D0%B0-%D0%BD%D0%B0-%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B5.jpg
http://www.it.ketrzyn.pl/wp-content/uploads/2015/03/DKKiF_3_2015.jpg
http://basn.pl/bajki/sierotka-marysia/krasnoludek.jpg