Językowe potyczki

  Wędrówka po etymologii słów

Etymologia oznacza (…)

pochodzenie jakiegoś wyrazu i jego znaczenia.

W tym sensie używa się również terminu źródłosłów.

Wyraz

będący punktem wyjścia dla dalszego rozwoju danego słowa

to etymon.

(Wikipedia)

IV Konkurs  Wiedzy o Języku  Polskim

Maja Maciejewska z klasy I f  - II miejsce

Wystąpienie na  temat etymologii wyrazów  w języku polskim  
 na  przykładzie słów związanych 
z magią i baśnią.

Język ciągle się zmienia.  W związku z tym wyrazy, którymi teraz się posługujemy, kiedyś w ogóle nie istniały, bądź też miały zupełnie inne znaczenie. Zagadnieniem tym zajmuje się etymologia, która bada pochodzenie oraz pierwotne znaczenie wyrazów. Dociekania etymologiczne pozwalają lepiej poznać i zrozumieć nie tylko historię języka, ale też dzieje i kulturę narodu. Dziś chcę  pokazać, jak żyje i zmienia się język na przykładzie słownictwa pochodzącego z baśni i bajek.

Baśń w znaczeniu podobnym do dzisiejszego funkcjonowała już w XV wieku. Oznaczała wówczas 'wiersz, bajkę'  lub 'opowiadanie o treści fantastycznej'. Wyraz pochodzi od czasownika bajać w znaczeniu ‘mówić’, ale też ‘rozprawiać’, ‘pleść’ lub ‘gadać’, ‘ględzić’, a także ‘czarować’.  

 

Pinokio - imię drewnianego chłopca uwielbianego przez miliony dzieci na całym świecie - pochodzi od dwóch włoskich rzeczowników pospolitych: ‘pino’ oznaczające „sosnę” oraz ‘occhio’ czyli „oko”. Tak więc w dosłownym tłumaczeniu, nasz bohater nosi imię „Sosnowe oko”. 

 

Syreny występują powszechnie w mitologii, baśniach (np. Mała Syrenka Hansa Christiana Andersena), bajkach, filmach, a nawet w warszawskich legendach.  „Syrena” pochodzi od łacińskiego sirenis,  czyli kobieta uwodząca, kusicielka. Właśnie dlatego w greckiej mitologii przedstawiane są jako przebiegłe, groźne istoty. Stąd też wziął się powszechnie występujący motyw hipnotyzującego syreniego śpiewu. 

 

Smok jest kolejnym fantastycznym stworzeniem niezwykle często pojawiającym się w baśniach, mitach, filmach, książkach, a nawet grach komputerowych.  Te olbrzymie, latające gady zieją ogniem, są potężne, silne i szybkie.  W większości języków europejskich (np. ang. Dragon, cz. Drak)  słowo smok pochodzi od greckiego słowa drakan, co oznacza „bystrooki”. Zgodnie z etymologią stworzenia te miały więc posiadać znakomity wzrok. Polski „smok” natomiast jest słowem ogólnosłowiańskim: czeski zmok czy słowacki zmok/zmak, czy prasłowiańskie smokъ. Gdyby słowo smok wywodzić natomiast od prasłowiańskiego sъmъkъ, można by łączyć to słowo z czasownikiem (prze)smyknąć się, przedostać się gdzieś, przez coś zwinnie, szybko, ukradkiem przemknąć się, prześlizgnąć się. Stąd też niekiedy smok posiadać miał również skrzydła, podobne do nietoperzych.

 

Krasnoludki były najlepszymi przyjaciółmi Królewny Śnieżki i Sierotki Marysi. Były malutkie i nosiły śmieszne, najczęściej zielono-czerwone stroje. Od tych właśnie strojów, a dokładniej od czerwonej czapeczki pochodzi ich nazwa.  Pierwszy człon wyrazu krasnoludek utworzony został od przymiotnika „krasny”, co znaczy między innymi „czerwony”, ale też: „barwny, urodziwy, rumiany na twarzy”. Całość natomiast jest złożeniem: przymiotnika „krasny” oraz rzeczownika „ludek”, który jest zdrobnieniem od wyrazu „lud”.

 

Jaki związek może mieć sadza z „Kopciuszkiem”? Przydomek bohaterki z pewnością nie został  wybrany przez autora baśni przypadkowo. Otóż, pochodzi od rzeczownika pospolitego „kopeć”, które z kolei oznacza  „osad z sadzy”, a pierwotnie „dym” , „powiew”. 

 

W baśni „Jaś i Małgosia” pojawia się postać Baby Jagi. Pierwotną funkcję Baby Jagi próbuje się łączyć z władczynią zwierząt leśnych i postacią związaną ze światem zmarłych. Mówi się także o Babie Jadze jako kapłance odpowiedzialnej za obrzędową inicjację młodzieży, skąd mógłby pochodzić motyw pożerania dzieci. W słowiańskiej mitologii występuje natomiast jako stara, odrażająca wiedźma, mieszkająca w lesie w chatce na kurzej stopce.  Etymologia słowa jaga wywodzi się od prasłowiańskiego (j)ęga (pol. jędza), oznaczającego "męka", "męczarnia", "groza", "niebezpieczny".

 

W opowiadaniach fantastycznych często występuje też wróżka. Pojawiła się we wcześniej już wspomnianych „Kopciuszku”, czy „Pinokiu”  jako Wróżka o Błękitnych Włosach, w powieści Piotruś Pan J.M.Barriego jako „Dzwoneczek”, a także w znanej adaptacji filmowej „Śpiącej Królewny” wytwórni Walta Disneya.  Nazwa wróżki wywodzi się od losu i przeznaczenia. Z łacińskiego fatum, fati bierze swój początek starofrancuska feie, fee co z kolei prowadzi do powstania staroangielskiej fairy. Z kolei polska nazwa wywodzi się od prasłowiańskiego věštica oznaczającego wiedźma, czarownica, czarodziejka. 

 

Nieodłącznym rekwizytem wróżki jest różdżka. Rzeczownik ten tłumaczony jest jako: drewniana magiczna pałeczka mająca moc wywoływania nadnaturalnych zjawisk. Słownik etymologiczny Aleksandra Brücknera łączy wyraz „różdżka” z rzeczownikiem „gałąź”. W Biblii „rózgowaty” i różdżany” są określeniami gałęzistego drzewa. Natomiast cerkiewne „raździje” oraz serbskie „rozga, rozgwa” porównano z niem. Zweig oznaczającym 'gałąź'. 

 

Czarownica jest polskim wyrazem, który pojawił się w tekstach dość wcześnie, bo już w  XV w. Występował wówczas w znaczeniu ‘kobieta rzucająca uroki, czyniąca czary; guślarka’. Jest to rzeczownik utworzony przy pomocy formantu –a od rzeczownika czarownik, a ten z kolei od przymiotnika czarowny, czyli ‘czyniący czary’, powstałego przez dodanie sufiksu -ny do czasownika czarować  ‘czynić czary, rzucać uroki, wzbudzać zachwyt’ i najnowsze ‘oszukiwać, wprowadzać w błąd’, a ten z kolei utworzono od rzeczownika ‘czar’ z prsł. čarъ.

 

Obecnie, za sprawą książek fantasy, filmów i seriali, dużą popularnością cieszą się takie fantastyczne postaci  jak wilkołaki czy wampiry. Wilkołak - m.in. w mitologiach słowiańskiej i germańskiej- to człowiek, który potrafi przekształcić się w wilka. Pierwszy człon rzeczownika wskazuje na wilka. Drugi, wg słownika etymologicznego Wiesława Borysia, pochodzi od prasłowiańskiego słowa dlaka o znaczeniu 'sierść'. Pierwotnym znaczeniem wilkołaka było więc '(człowiek) mający wilczą sierść'. 

 

Wampir jest wyrazem wieloznacznym. Według wierzeń ludowych, w to trup wstający z grobu i wysysający krew z ludzi. Ponadto słowo to jest używane w znaczeniu przenośnym: 1. ‘seryjny morderca napadający na kobiety i zabijający je w okrutny sposób’ oraz 2. ‘ktoś, kto zyskuje siłę lub wzbogaca się kosztem innych ludzi’. Występuje także jako termin zoologiczny: ‘gatunek nietoperza, żywiący się wyłącznie krwią ssaków i ptaków’, a stąd dawne przenośne ‘wyzyskiwacz, krwiopijca’. W mitologii i opowieściach fantastycznych to nieśmiertelna istota, żywiąca się ludzką krwią, o ludzkiej postaci i charakterystycznych wydłużonych kłach. W polszczyźnie wampir obecny jest od XIX w. Jest to zapożyczenie z franc. vampire, skąd przeszło do wszystkich języków europejskich. Według językoznawcy  Wiesława Borysia źródłem słowa jest prawdopodobnie nowogreckie vámpiras, zapożyczone ze starobułgarskiego vąpirъ.   Zdaniem Witolda Doroszewskiego natomiast - innego badacza języka- jest to zapożyczenie skandynawskie.

Mam nadzieję, że dzięki tej krótkiej wędrówce po etymologii słów związanych ze światem baśni  i bajek, udało mi się wykazać, że nazwy najbardziej magicznych istot wywodzą się od najprostszych wyrazów z codziennego życia. Możemy więc dojść do wniosku, że obie  rzeczywistości –  fikcyjna i realna wzajemnie się uzupełniają, a najbardziej baśniowe, magiczne nazwy, powstają od najprostszych słów codziennego użytku.

Majka

Grafika:

http://skazkiprotebya.ru/wp-content/uploads/2015/10/%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%8C%D0%BC%D0%B0-%D0%BD%D0%B0-%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%BB%D0%B5.jpg

http://www.it.ketrzyn.pl/wp-content/uploads/2015/03/DKKiF_3_2015.jpg

http://basn.pl/bajki/sierotka-marysia/krasnoludek.jpg