Językowe potyczki

Skuteczne mówienie doby renesansu

Retoryka

to umiejętność wynajdywania w mowie wszystkiego,

co może mieć znaczenie przekonujące.

(Arystoteles)

Perswazja językowa to wszelkie zabiegi, które służą nakłonieniu kogoś do jakiegoś działania lub zmiany postawy czy przekonań. Istnieją elementy językowe – słowa i formy gramatyczne – wyspecjalizowane w pełnieniu funkcji języka zwanej impresywną. Realizują  ją np. czasowniki: musieć, powinien, trzeba, a także tryb rozkazujący, pytania użyte w funkcji trybu rozkazującego i pytania retoryczne. Perswazja jest zjawiskiem, które pojawia się w wielu aspektach naszego życia, więc obecna jest również w literaturze. Przedmiotem mojej analizy uczyniłam teksty doby renesansu: Kazania sejmowe Piotra Skargi oraz Odprawę posłów greckich  Jana Kochanowskiego. W tym  okresie odradza się antyczna sztuka retoryki – pięknego i skutecznego mówienia.  Post otwiera fragment obrazu Jana Matejki, Złoty wiek literatury w Polsce.

Kazania sejmowe  powstały w okresie silnego napięcia politycznego: Zygmunt III Waza  pragnął ukrócić samowolę szlachecką, zapobiec ciągłemu zrywaniu sejmów oraz wzmocnić władzę monarszą. Projekty króla były przez ludzi widziane niechętnie. Z pomocą przyszedł mu kaznodzieja królewski Piotr Skarga, który w 1596 roku napisał osiem kazań.

Wyżej: tak wyobraził sobie przemawiającego Piotra Skargę Jan Matejko.  Aby przekonać, szczególnie szlachtę polską, do swoich racji Piotr Skarga sięgnął po różnorodne zabiegi językowe, tropy i figury stylistyczne. Między innymi po pytania retoryczne (zawieszone i niewymagające oczywistej odpowiedzi): Cóż za pożytek z tych takich utrat i pracej sejmowej, i trudzenia swego macie? Od sejmów gdzie się uciekać i apelować będziecie?  Ostre przeciwstawienia: Nie taka to ojczyzna wasza: matką wam jest, a nie macochą.  Ciągi stopniowanych epitetów lub szeregi współrzędnych członów (często zdań) łączonych tym samym spójnikiem albo kojarzonych bezspójnikowo: Dobrze miłować sąsiada; lepiej wszytkie, którzy w mieście jednym są; a pogotowiu jeszcze lepiej wszytkie obywatele królestwa tego […]. Szyk przestawny wzmagający dramatyzm wypowiedzi: O piękna wolności… Zastosował  i inne jeszcze zabiegi składniowe, celowo użyte, które tworzą przemyślaną konstrukcję, tzw. perswazyjną. Jedną z najprostszych i zarazem najczęściej stosowanych przez Skargę figur jest anafora, polegająca na powtarzaniu wyrazu lub zespołu wyrazów na początku okresu retorycznego (tzw. kolonów). Macie jednego pana i króla, jedne prawa i wolności, jedne sądy i trybunały, jedne sejmy koronne, jedną spólną matkę, ojczyznę miłą, jedno ciało z rozmaitych narodów i języków skupione i spojone, i dawno zrosłe. Jakoż się wadzić, dzielić tym i nie zgadzać możecie.  Najważniejszą figurą retoryczną w Kazaniach jest antyteza. Badacze nazwali nawet Piotra Skargę  mistrzem antytezy. Oto przykład zastosowania tego właśnie środka stylistycznego zaczerpnięty z kazania VII: Za ojców naszych tych grzechów i tak swawolnych ludzi i niebożnych nie było. Poczciwością i wstydem, i dobrą sławą wiele się hamowało. Mężobójstw takich nie było, ani sedycyj, ani zdrad ojczyzny, ani niewierności ku panom, i królom swoim. Teraz się tego wiele nastało. Do dziś Kazania sejmowe uchodzą za wzór patriotycznej oracji. Celem kaznodziei było zwrócenie uwagi na najważniejsze problemy ówczesnej Rzeczypospolitej. 

Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego również powstała w celu naprawy Rzeczypospolitej. Obok: strona tytułowa wydania warszawskiego z 1578.  Kochanowski wybrał taki fragment mitu trojańskiego, który pozwoliłby mu uwydatnić treści znaczące w owym czasie dla Polski. Jego dzieło wystawiono 12 stycznia 1578 roku z okazji zaślubin Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną. Publiczność premierową stanowili wybitni mężowie stanu, politycy i dostojnicy dworscy (m.in. Stefan Batory, królowa Anna). Dzięki temu Kochanowski mógł skierować swoje uwagi i oceny postaw moralnych w sferze działalności publicznej do osób najbardziej za nią odpowiedzialnych. Odprawa posłów greckich skupia się na dyskusjach na temat Heleny, żony Menelaosa, która została uprowadzona ze Sparty przez Aleksandra. W utworze są prowadzone  rozmowy dotyczące oddania Heleny. Aleksandrowi udaje się przekupić niektórych mówców, aby opowiedzieli się za zatrzymaniem kobiety. W utworze jednym z ważniejszych fragmentów jest pieśń zaczynająca się od słów: Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie. Jest w niej zawarte pouczenie dla władców, aby przestrzegali zasad moralnych i dbali o państwo bardziej niż o siebie.

Perswazyjny charakter pieśni został podkreślony przez: apostrofy do rządzących, zastosowanie podmiotu zbiorowego, zdania w trybie rozkazującym na przykład: Miejcie to przed oczami zawżdy swojemi// Żeście miejsca zasiedli boże na ziemi. W tragedii ważniejszymi z mówców są: Antenor, Iketaon oraz  Aleksander. Aleksander próbuje przekonać dostojników, by Helena została w Troi. Powołuje się na to, że dostał ją jako żonę od bogów i nie powinien jej odsyłać do Grecji: Wenus, kiedy mię naprzód trzy boginie sobie //Za sędziego obrały, Wenus mi ją sama// Napierwej zaleciła i za żonę dała. Bardzo trafne argumenty dobiera Iketaon, zręczny mówca, który podkreśla antagonizm trojańsko-grecki: Owa jako nam kolwiek Grekowie zagrają,// Tak my już skakać musim? Bać się ich nam każą… Bardzo obrazowo opisuje możliwe konsekwencje, które nastąpią po oddaniu Heleny: Za czasu, panowie, // Umykać rogów trzeba, bo wonczas już próżno// Miotać się, kiedy jarzmo na szyję założą. Iketaon swoją wypowiedzią przekonuje radę trojańską do tego, aby  zatrzymać Helenę w Troi. Mimo że nie była to dla  miasta słuszna decyzja i wielu słuchaczy o tym z początku wiedziało, to perswazyjne zabiegi Iketaona potrafiły zmienić ich myślenie. Heleny nie oddano Grekom, a Troja została zniszczona.

Okazuje się zatem, że perswazja językowa to bardzo przydatna umiejętność. Ludzie, którzy posługują się nią bardzo sprawnie, w sposób przemyślany, potrafią przekonać praktycznie każdego. Umiejętności kaznodziejskie Skargi rychło ściągnęły do katedry wileńskiej rzesze wiernych, a przemowa Iketaona zmieniła zdanie ludu trojańskiego, co przyczyniło się do wojny z Grecją. Czasami słowa człowieka, który stosuje perswazję, mogą zmienić bieg historii.

Karolina

Grafika:

https://www.pinakoteka.zascianek.pl/Matejko/Images/Dzieje_10_F1.jpg

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/Kazanie_Skargi.jpg/1280px-Kazanie_Skargi.jpg

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Odprawa_pos%C5%82%C3%B3w_greckich_1578.jpg/800px-Odprawa_pos%C5%82%C3%B3w_greckich_1578.jpg