Pedagogika pamięci
Ziemio, nie kryj mojej
krwi, iżby mój krzyk nie ustawał.
(Hi 16,18)
Co to znaczy w ogóle pamiętać? To wcale nie znaczy powracać do smutków przeszłości, bo, poza własnym umartwianiem, to nic już nie da. Natura ludzka jest niezmienna. Zmienia się dom, otoczenie, praca, technika, wygląd, ale nie zachowanie ludzi. Może być ono piękne, ale i okrutne, nikczemne. Dlatego patrząc w przeszłość, poznajemy, do czego zdolny jest człowiek. Pamiętając, możemy ochronić siebie. Tymi słowami Pani Ewa Koper rozpoczęła V edycję warsztatów edukacyjnych „Dzieje i zagłada zamojskich Żydów”, które odbyły się 22 kwietnia w naszej szkole. Spotkania te są organizowane co roku - w kwietniu, w celu upamiętnienia pierwszej deportacji Żydów zamojskich do obozu zagłady w Bełżcu. Na stronie Muzeum – Miejsca Pamięci w Bełżcu czytamy: proces edukacyjny realizowany w ramach pedagogiki pamięci nie ogranicza się tylko do przekazywania wiedzy, lecz wpływa również na rozwój osobowości, pozwala kształtować system wartości moralnych, uczy sprawiedliwości społecznej oraz poszanowania praw człowieka. (…) Chodzi (…) przede wszystkim o kreowanie zachowań opartych na wrażliwości, empatii, tolerancji i odpowiedzialności.
13 października 1941 roku. Wilczy Szaniec –
kwatera główna Hitlera. Wymiana zdań. Kilka słów. Dokument. Podpis. Tak
niewiele spowodowało śmierć 6 milionów ludzi. Tego dnia
Heinrich Himmler, jeden z głównych współpracowników Adolfa Hitlera, wydał
rozkaz wprowadzenia w życie Akcji Reinhardt, czyli akcji zagłady Żydów w
Generalnym Gubernatorstwie w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii
żydowskiej. Pierwszym następstwem tego wydarzenia był dzień
przybycia pierwszego transportu do nowo otwartego obozu zagłady w Bełżcu - 17 marca 1942 roku. Obóz w Bełżcu był pierwszym spośród trzech tego typu ośrodków i to właśnie tutaj
testowano metody masowego zabijania stosowane później także w Sobiborze i
Treblince. Rozpoczęła się pierwsza faza eksterminacji. Do czerwca 1942 roku w
budynku z trzema komorami gazowymi
zginęło około 80 000 ludzi. Następnie
dobudowano kolejne trzy komory i do grudnia 1942 roku hitlerowcy zamordowali od 350 000 do 400 000
osób. W grudniu 1942 roku obóz zagłady w Bełżcu zakończył swoją działalność.
Powód: brak miejsca na kolejne masowe mogiły. Po latach historycy określili to miejsce jako najbardziej wydajny obóz niemiecki.
Jednym z celów nazistów było zachowanie jak
największej tajemnicy i anonimowości ofiar. Jednakże dzisiaj pracownicy Muzeum - Miejsca Pamięci w Bełżcu, w tym Pani
Ewa Koper, drążą w przeszłości i opowiadają o tamtych tragicznych
wydarzeniach. Muzeum działa prężnie od 2004 roku. Są w nim organizowane spotkania
z osobami, które przetrwały eksterminację, ich rodzinami, historykami, a także
warsztaty, takie jak te w naszej szkole. Zajęcia, prowadzone początkowo przez
Panią Ewę Koper, później przez Panią Bikowską, polonistkę z naszego liceum, są elementem krzewienia pamięci. Miały one
na celu przede wszystkim wykształcenie w
nas empatii. Wprawdzie trudno jest brać na siebie ciężar ludzkich krzywd, ale można
współczuć.
Pamięć
ma różne oblicza, ale jej przesłanie jest jednoznaczne: nie da się odwrócić
biegu zdarzeń, ale można wyciągnąć z nich
wnioski i nie dopuścić do kolejnych błędów. Każdy człowiek jest zobowiązany
do dbania o pamięć o przeszłości. Ewa Szprynger jako reżyserka robi to na
swój sposób. Jest prezesem Stowarzyszenia „Żydowskie Motywy”, a film,
którego jest reżyserką i scenarzystką, opowiada o przedwojennym Zamościu. O
tym, jak go zapamiętali żyjący tam Żydzi. Pani Szprynger ma cztery
narodowości, jednak, jak mówi, jej serce należy do Polski. Jej film o
zamojskich Żydach Tu kiedyś był nasz dom oglądaliśmy w trakcie
warsztatów. Najbardziej zapadła mi w pamięć scena, w której zamojska Żydówka
opowiada najwspanialszą historię z jej dzieciństwa. Jak co tydzień, do
parku miejskiego przychodzili umundurowani żołnierze i tańczyli z młodymi
dziewczynami. Pewnego dnia jeden z nich zwrócił się do niej, wówczas
dziewięcioletniej dziewczynki: Panienko, można
prosić? Wówczas ekscytacja przewyższyła dobre maniery i rozsądne
zachowanie, gdyż dziewczynka, zamiast zatańczyć z oficerem, pobiegła pochwalić
się mamie, że ktoś po raz pierwszy nazwał ją panienką. Chwilę później w
materiale słyszymy o początkach rodzącego się antysemityzmu, gdy podczas
lekcji religii dzieci żydowskie były zmuszane do opuszczenia sali, często wśród
prześmiewczych okrzyków innych. Początkowo to były tylko dziecięce żarty.
Sytuacja jednak stała się bardziej krzywdząca po wprowadzeniu zasady numerus clausus i
getta ławkowego. Wówczas na niektóre uczelnie wyższe przyjmowano procentowo tylu
Żydów, ile procent stanowili oni wpośród danej ludności. Wydzielano im także
specjalne ławki, najczęściej po lewej stronie klasy, a ich indeksy znakowano
ogromną literą L. Poznański uniwersytet wystąpił nawet z wnioskiem o numerus nullus,
czyli całkowite zamknięcie murów uczelni przed Żydami.
Kiedyś
żyliśmy obok siebie. Razem. Polak. Żyd. Niemiec. Ukrainiec. Byliśmy krajem
wielonarodowościowym. Tolerancyjnym. Co się stało? Co się zmieniło?
Pamięć jest cudem, bo odtwarza coś, czego już nie ma. Dzięki niej, przeszłość
może trwać nadal. Najlepszym wyrazem pamięci jest wiedza oraz świadomość
tego, co się stało.
A Wy? Jaki jest Wasz sposób na pamięć?
Serdecznie zachęcam do przeczytania postu z 9 maja 2015 roku,
a także odwiedzenia zarówno strony: Miejsca i Muzeum Pamięci w
Bełżcu (http://www.belzec.eu/pl ), jak i samego muzeum.
Jagoda
Grafika:
http://www.centrumdialogu.com/photos/100_3537.JPG
grafika
własna
http://www.belzec.eu/media/photos/images/d/s/c/b/a/orig_dscba243ba.jpg
http://brunoschulz.info/wp-content/uploads/2013/11/a5-opaska-723x1024.jpg
http://www.zamosconline.pl/img/zamosc/spotkaniakultur-11-3.jp
To co mówiła Pani Koper bardzo mną poruszyło. Wpłynęło na moje myślenie na temat pamięci, ktora głównie kojarzyła mi się z różnego rodzaju uroczystościami podczas których wspominamy wydarzenia z przeszłości. Szczególnie zwróciłam uwagę na słowa, które dotyczyły tego, że nigdy nie możemy pochwalić tej zbrodni, to nas odczłowiecza i sprawia, że sami stajemy się mordercami.
OdpowiedzUsuńTo spotkanie było dla mnie dobrą lekcją historii i tolerancji. Żydzi w naszym społeczeństwie byli od dawna. Kiedy Polska była pod zaborami Żydzi mieszkający na terenach dawnej Polski woleli zostać spolonizowani niż zgermanizowani albo zrusyfikowani. Polskie społeczeństwo było tolerancyjne. Tak jak Jagoda napisała-wszyscy żyliśmy obok siebie. Nie patrzyliśmy na to kto jakiej był narodowości. Oby czasy kiedy ludzie byli dla siebie braćmi wróciły.
OdpowiedzUsuńMonografia „Żydzi w Zamościu i na Zamojszczyźnie” opisuje historię, kulturę i literaturę Żydów zamieszkujących niegdyś tereny Zamojszczyzny , wydana przez Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
UsuńW książce wiele miejsca poświecono dziejom, obecności i roli społeczności żydowskiej na Zamojszczyźnie. Zawarto także opisy żydowskich miasteczek na Zamojszczyźnie oraz losy żyjących w nich ludzi podczas okupacji hitlerowskiej. Osobny dział jest poświęcony twórczości żydowskich pisarzy i poetów piszących w jidysz m.in. Icchoka Lejbusza Pereca. W monografii są również fotografie obrazujące żydowskie miasteczka i dzielnice na Zamojszczyźnie. Zamojska gmina żydowska była niegdyś jedną z największych w Polsce. W XVIII wieku stała się ważnym ośrodkiem badań religijnych. Działały tu drukarnie hebrajskie, wydawano tygodnik „Zamojszczer Sztyme” (Głos Zamojski). Przed wojną w Zamościu Żydzi stanowili prawie połowę mieszkańców tego miasta.
Bardzo ciekawy post skłaniający do refleksji.Miałam okazje uczestniczyć w wykładzie Pani Ewy Koper oraz obejrzeć film "Tu kiedyś był nasz dom".Bardzo poruszyła mnie historia Żydów Zamojskich.Żydzi mieszkający w Zamościu mieli okrutny los,byli poniżani,mordowani.Uważam,że nikt nie powinien być gorzej traktowany z powodu innej narodowości,wyznania.To smutne,że miliony ludzi zginęło tylko z powodu żydowskiej narodowości.Powinniśmy pamiętać o tym oraz przekazywać historię zagłady Żydów Zamojskich innym pokoleniom.
OdpowiedzUsuńMądrze napisane: ,,nie da się odwrócić biegu zdarzeń, ale można wyciągnąć z nich wnioski i nie dopuścić do kolejnych błędów." - z tym pewnie powiązane jest stwierdzenie , że człowiek uczy się na błędach.
OdpowiedzUsuńNiestety nie uczestniczyłam w tych warsztatach, jednak niejednokrotnie odwiedzałam obóz w Bełżcu wraz z rodzicami. Widoki są przerażające i sama myśl o cierpieniu tych wszystkich ludzi przygnębia. Dla mnie temat dyskryminacji innych narodowości jest bynajmniej dziwny. Przecież wszyscy jesteśmy jednakowymi ludźmi i narodowość nie jest najważniejsza. Powinniśmy zwracać uwagę na to jakim ktoś jest człowiekiem i na jego czyny, a nie pochodzenie.
OdpowiedzUsuńGratulacje Jagoda! Świetnie napisany post. Także uczestniczyłam w tym wykładzie i muszę przyznać, że podobnie jak Ty, najbardziej zapamiętałam scenę ze starszą kobietą, podekscytowaną prośbą żołnierza, który zaprosił ją do tańca. Doskonale pamiętam, jak mówiła to z dziecięcą radością i z uśmiechem na twarzy. Wydawałoby się, że za każdym razem, gdy o tym wspomina, przeżywa tę chwilę od nowa, z tym samym niedowierzaniem i szczęściem, mimo już podeszłego wieku.
OdpowiedzUsuńMówi się, że historia lubi się powtarzać. Właśnie dlatego musimy pamiętać o tym co kiedyś działo oraz do czego zdolny jest człowiek. Pamiętać po to, aby tragiczne wydarzenia z przeszłości nie powtarzały się w przyszłości.
OdpowiedzUsuńTak o pamięci mówi John Irving: ,,Pamięć jest straszliwa. Człowiek może o czymś zapomnieć - ona nie. Po prostu odkłada rzeczy do odpowiednich przegródek. Przechowuje dla ciebie różne sprawy albo je przed tobą skrywa - i kiedy chce, to ci to przypomina. Wydaje ci się, że jesteś panem swojej pamięci, ale to odwrotnie - pamięć jest twoim panem. "
OdpowiedzUsuńJestem pod wrażeniem wysokiego poziomu literackiego autorki postu.
Mieszkam nieopodal Bełżca i często przejazdem mijam wspomniany w poście obóz zagłady. Pamiętam jakie wrażenie na mnie wywarł gdy byłam tam po raz pierwszy jako sześcioletnia dziewczynka. Chociaż wiedziałam tyle co nic, już wtedy czułam niesamowitą powagę miejsca i należny mu szacunek, spotęgowany, gdy mama wskazała na ścianę wypełnioną imionami i poleciła mi zostawić kamyczek pod nią na znak pamięci i hołdu dzielnym, umarłym Żydom, którzy dla wiary poszli na śmierć.
OdpowiedzUsuńKażdemu w każdym wieku polecam odwiedzić to miejsce - zarówno imponującą ścianę z imionami, jak i muzeum, które jest pełne makiet, zdjęć, przedmiotów z tamtego okresu. Minęło 10 lat od mojej ostatniej wizyty i aż dziwię się, jak głęboko w pamięci wyrył mi się napis z jednego plakatu:
"Mamusiu, dlaczego jest tak ciemno? Przecież byłem grzeczny. Boję się..."
Wielki ślad w pamięci zostawia także obóz zagłady na Majdanku.
UsuńKtoś kiedyś zapytał mnie, jaki jest sens w zwiedzaniu obozów?
UsuńPragnę zaznaczyć i wyczulić każdego, że do Bełżca, Majdanka, czy Oświęcimia nie jeździ się na "zwiedzanie". Z własnego doświadczenia mogę powiedzieć, że obecność w takim miejscu jest PRZEŻYWANIEM. Z każdym krokiem w głąb obozu, jesteśmy bardziej świadomi świata, ludzi, Boga, życia, śmierci...
Ks. Alfred Wierzbicki napisał: "Powinni przemawiać ci, co przeżyli gehennę." Za każdym razem duże wrażenie wywierają na mnie opowieści o ludziach młodych, moich rówieśnikach. Tak szybko musieli dorosnąć. Tak młodo musieli umrzeć.
Pamięć o tym co było kiedyś jest bardzo ważna, nie da się zapomnieć historii.
OdpowiedzUsuńMasz rację. Historii nie da się wymazać. Dobrze, że ludzie jeszcze pamiętają o takich wydarzeniach i o tym mówią.
UsuńBardzo lubię czytać opowieści o wydarzeniach z czasów wojny między innymi o obozach gdzie zabijano Żydów.Każda historia jest niezwykła i zawsze można się dowiedzieć czegoś nowego.
OdpowiedzUsuńBardzo interesujący post. Opowieści o wydarzeniach z czasów wojny są dla mnie zawsze bardzo ciekawe i lubię je czytać.
OdpowiedzUsuńKażdy człowiek chociaż w minimalnym stopniu powinien znać historię. Ten post bardzo mnie zainteresował.
OdpowiedzUsuń"Istniejemy, póki ktoś o nas pamięta", tak w książce "Cień wiatru" napisał Carlos Ruíz Zafón.
OdpowiedzUsuńJestem wdzięczna nauczycielom i pani z Muzeum - Miejsca Pamięci w Bełżcu, że umożliwili nam wzięcie udziału w jakże ciekawej, ale i ważnej lekcji historii. Wiedziałam, że Polska była niegdyś państwem wielonarodowościowym, ale nie spodziewałam się, że aż tylu Żydów mieszkało w Zamościu. Te zajęcia skłoniły mnie do poszerzenie wiadomości o historii mojego miasta. Jako ciekawostkę dodam, iż Żydzi mawiali "Wasze ulice, nasze kamienice" dla podkreślenia przynależności do zamojskiej starówki.
Niestety nie byłam na wykładzie i bardzo żałuję. Cieszę się, że powstał ten post, bo mogę się dowiedzieć, co mnie ominęło. Bardzo lubię historię, a w szczególności tą związaną z Zamościem i okolicami.
OdpowiedzUsuńDzięki warsztatom mogłam poszerzyć swoją wiedzę historyczną. Ważniejsze jednak, jest to że, dzięki Pani Koper uświadomiłam sobie jak ważna jest tolerancja.Jak wiele zależy od nas od wzajemnego stosunku do siebie. Zwracając sobie wzajemnie uwagę, jesteśmy wstanie nie dopuścić do powtórzenia historii i przez uniknąć niepotrzebnego cierpienia.
OdpowiedzUsuńPo spotkaniu szczególnie zapadły mi w pamięci słowa, które powyżej zostały przytoczone, a mianowicie: "Pamiętając, możemy ochronić siebie." Natura ludzka jest na przestrzeni lat zwyczajnie niezmienna, od zawsze niemal na całym świecie toczą się walki, nawet teraz w 2016 r. kraje europejskie przeżyły ataki terrorystyczne. Zatem musimy pamiętać, że podobny los może spotkać każdy naród w każdym czasie, nawet w tak ucywilizowanym XXI wieku.
OdpowiedzUsuńMiałem okazję uczestniczyć w tych warsztatach i wywarły na mnie duże wrażenie.Dlaczego? Ponieważ bardzo poruszyło mnie bestialstwo i bezwzględność niemieckich oficerów podczas mordowania Żydów w obozach zagłady. Ciężko jest mi zrozumieć co kierowało ich do tak nieludzkich posunięć.
OdpowiedzUsuńUczący post, ukazuje jak było w tamtych czasach, a w III Rzeszy było naprawdę ciekawie. Zależnie od punktu widzenia ale było ciekawie
OdpowiedzUsuńWarsztaty,filmy o właśnie takich wydarzeniach z przeszłości interesują mnie najbardziej.Ukazana prawda pokazuje mi to okrucieństwo ludzi,brak tolerancji,szacunku,ciągłe pożądanie bycia wyżej niż inni jakby to było najważniejsze,a przecież życie pełne nienawiści i brak choćby odrobiny miłości sprawia,że jesteśmy nieszczęśliwi,nie dostrzegamy pozytywnych stron życia.
OdpowiedzUsuńJak można zabijać innych dla własnych celów nie patrząc na cierpienie jakie im wyrządzamy.
Mimo że nie jestem wielką fanką historii i częstą ją lekceważę myślę,że to dzięki niej częściowo możemy zapobiec złu na świecie.
Częściowo, bo przecież zawsze będą ludzie chciwi,okrutni,nietolerancyjni,ignoranci zachowujący się gorzej niż inne istoty.
Post podoba mi się,bo dzięki niemu przypomniałam sobie film i to o czym mówiła Pani Ewa Koper.
Cieszę się, że uczestniczyłam w warsztatach. Była to wyjątkowa lekcja historii, którą na długo zapamiętam. Uważam, że takie wykłady są bardzo potrzebne. Uczą młode osoby tolerancji oraz tego, aby nie powtarzać błędów popełnionych w przeszłości. Świetny post, Jagoda!
OdpowiedzUsuńPamięć o tym co było kiedyś jest bardzo ważna,nie można zapomnieć o tym co było i o ludziach którzy walczyli za nasz kraj.Przysłowie też mówi że "historia lubi się powtarzać" więc powinien każdy z nas pamiętać do czego jest zdolny człowiek i te czasy które były zawsze mogą wrócić...
OdpowiedzUsuńNiestety nie było mnie na wykładzie. Żałuję. Cieszę się Jagodo, że poświęciłaś czas i napisałaś ten post. To okropne, że Hitler kazał wszystkich Żydów wymordować, a prawdopodobnie on sam był Żydem. W pamięci ludzi, którzy to przeżyli, pewnie nigdy nie zatrą się te wydarzenia. Współczuję im.
OdpowiedzUsuńTo jest przerażające.. Nigdy nie zrozumiem tego, jak można skazać na śmierć tyle osób, jak można pałać nienawiścią do.. tak na prawdę zwykłych ludzi, którzy chcieli żyć normalnie.. którzy byli normalni.. którzy nie zasłużyli sobie na takie cierpienie, na śmierć tylko dlatego, że byli Żydami.
OdpowiedzUsuńWspaniała relacja z wykładu. Temat jest mi dosyć bliski, gdyż mój dziadek mieszkał w Bełżcu i opowiadał jak normalne dla wszystkich było czuć swąd palonych ciał itp. Po pewnym czasie było to po prostu normalne. Warto pamiętać o zbrodni na Żydach i wyciągnąć z niej wnioski.
OdpowiedzUsuńSmutna jest historia Żydów, a szczególnie kiedy się słucha relacji osoby, która doświadczyła tego na żywo. Dlatego o takich rzeczach nie wolno zapomnieć.
OdpowiedzUsuńBardzo ciekawy post pokazał nam historie żydów, niestety smutną historie. W czasie wojny zginęło masę żydów, osob które były niewinne, które były tak jak ja i wszyscy byli zwykłymi ludzmi. Zginęli tylko dlatego ze byli innego wyznania to pokazuje nam jaka w czasach wojny byla mała tolerancja.
OdpowiedzUsuńPamiętajMY- może to powstrzymać nas od uprzedzeń i błędów popełnianych w przeszłości przez innych
OdpowiedzUsuńNigdy nie można zapomnieć o przeszłości. Z historii trzeba się wyciągać wnioski z Cudzych błędów.
OdpowiedzUsuńPamięć to jedyny sposób, aby uszanować przeszłość. Nie można milczeć, bo to, co się stało wymaga nagłośnienia i poznania. Bądźmy świadomi, jaki los spotkał niewinnych ludzi, którzy żyli u boku naszych przodków.
OdpowiedzUsuńA może ten ból i cierpienie był konieczny? Może ma jakiś większy sens? Może wszystko to, co złe było planem już dawno ułożonym? Nie nam to stwierdzać, ale można przypuszczać, że ta przeszłość ma na celu nauczać, dając dowód poświęcenia i odwagi życia.
Niezwykle nieczułym człowiekiem był ten, kto wymyślał kary śmierci dla ludzi, te nazistowskie poglądy to wynik braku szacunku, poczucia wyższości i odrębności, chęci zasłynięcia i zdobycia władzy. Niestety taka jest ludzkość, zróżnicowana i podzielona, ale wszystko ma swój cel, a każdy swoje miejsce, czasem nieuszanowane, ale przez to wyjątkowe.
Nie rozumiem co mogło kierować tymi ludźmi. Każdy człowiek jest przecież taki sam. Nie ważne jakiej narodowości, religii, pochodzenia. Jak można pałać taką nienawiścią do drugiego człowieka? Czym kierowali się "zabójcy"? Tylu niewinnych ludzi straciło życie w tak bestialski sposób. Nie potrafię sobie tego nawet wyobrazić...
OdpowiedzUsuńMój pokój nazywasz fałszywym. Jednak na tym świecie nie ma nic bardziej fałszywego niż pomysł, aby w tym przeklętym świecie ludzie byli w stanie się zrozumieć. Ci którzy nie zaznali bólu nigdy nie zrozumieją co to prawdziwy pokój.
OdpowiedzUsuńKażdy powinien znać historie narodu choć w małym stopniu ale to co Ci ludzie zrobili przechodzi ludzkie pojęcie.
To spotkanie było bardzo dobrą lekcją historii. Bardzo poruszyła mnie historia Żydów. Warto pamiętać także,że Żydzi również osiedlili się w Szczebrzeszynie gdzie stanowili prawie 50% ogółu wszystkich mieszkańców miasta. Uważam, że każdy człowiek powinien pamiętać o przeszłości.
OdpowiedzUsuńKażdy powinien znać historie i nie dopuścić do powtórzenia się tak okropnych wydarzeń. Theodor Adorno powiedział kiedyś, że: "Auschwitz zaczyna się wszędzie tam, gdzie ktoś patrzy na rzeźnię i myśli: to tylko zwierzęta".
OdpowiedzUsuńHistoria Żydów jest przerażająca. Bardzo smutne jest to,że ludzie musieli ginąć mimo,że nie byli niczemu winni. Takie spotkania są dobrą formą przypomnienia sobie wydarzeń z dawnych lat. Mam nadzieję,że taka sytuacja nigdy się nie powtórzy.
OdpowiedzUsuńPodziwiam ludzi, którzy przetrwali wojnę i opowiadają o niej. Ja na ich miejscu wolałabym o wszystkim zapomnieć.
OdpowiedzUsuńTo bardzo przykre co działo sie w tamtych czasach.Ludzie którzy przeżyli powinni być dla nas wzorami do naśladowania ,bo czym są nasze problemy w obliczu ich tragedii.Pamiętajmy i nigdy nie zapomnijmy!
OdpowiedzUsuńPamięć o historii jest naprawdę bardzo ważna i bezcenna bez niej wiele narodów mogło by przestać istnieć, uważam że takim narodem jest właśnie naród Żydowski. Polacy także powinni pamiętać o losach Żydów gdyż większość ich społeczności przedwojennej mieszkała właśnie w Polsce.
OdpowiedzUsuń