29 listopada 2015

Przeczytane, przemyślane, skomentowane

       
         Poznaj swoje nazwisko


Nazwisko
to nazwa  rodowa, wspólne dla całej rodziny miano,
które dzieci biorą zazwyczaj po ojcu,
a żona po mężu.
(Słownik języka polskiego)


 
Nazwisko pojawiło się później od imienia. Pomysł stałego  i dziedziczonego nazwiska zrodził się w Europie Zachodniej między X i XIV wiekiem. W Polsce  nazwiska  powstały między XVI a XVIII wiekiem – najpierw wśród szlachty i  mieszczan.  Znacznie później wśród chłopów i Żydów – i ustaliła je administracja państw zaborczych. Urzędnicy  często  szykanowali Żydów, nadając im śmiesznie brzmiące  lub uwłaczające nazwiska. Szczególnie w tym względzie  wyróżniał się Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, niemiecki pisarz, poeta, kompozytor i malarz, będący pod pruskimi rządami (w latach 1804-1807) urzędnikiem magistratu warszawskiego. Otrzymał  zadanie nadania warszawskim Żydom niemiecko brzmiących nazwisk. Przypisuje się mu wymyślenie takich nazwisk jak Rosenbaum (różane drzewo), Goldberg (złota góra), Eisenbaum (żelazne drzewo).

Pomysł uczynienia z nazwiska  prawnego sposobu identyfikacji pojawił się w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku,  ale kodyfikację szczegółowych przepisów ukończono dużo  później. W zaborze pruskim w 1875 roku,  w zaborze rosyjskim w 1926 roku, a w zaborze austriackim w 1928 roku.

Jak powstawały nazwiska?  Z przezwisk – Kapusta, Trąba, Garbaty, Gamończyk. Od zawodów – Bednarz, Kowalski, Szewczyk, Cieślak. Są nazwiska odimienne – od imienia ojca lub patrona – Adamus,  Andrzejewski, Klemensiewicz. Mogą też pochodzić od imienia matki – Jadwisiak,  Agaciak, Urszulik (Orszulik), Dorociński. Są nazwiska odmiejscowe –Wrocławski, Borkowski, Podgórski, Mazur. Nazwiska czasem wywodzą się od roślin – Kwiatkowski,  Śliwiński, Pasternak, Rdest. Niekiedy pochodzą od zwierząt – Dudek, Wróbel, Kozioł, Rybicki. Mogą pochodzić od przedmiotów , potraw, narzędzi – Skiba, Lalik, Cepak, Barszczewski. Od określeń czasowych  - Poniedzielski, Majewski, Wieczorek. Mogą wskazywać na  sytuację rodzinną – Swat, Wdowiak, Synowiec, Wnuk.  W zasobie językowym mamy  nazwiska polskiego pochodzenia, ale też i takie, które wywodzą się z imion, przezwisk i nazwisk obcych przybyszów. Pochodzenie ruskie mają: Hołówko, Horodyński, Mickiewicz, Sapieha, Karpluk. Litewskie - Gedrojć, Narbut, Norwid, Piłsudski, Radziwiłł. Tatarskie – Achmatowicz, Osmanowicz, Osmański, Szabuniewicz. Ormiańskie: Aksentowicz, Isakowicz, Kirkor. Nazwiska  mogą się wywodzić  z języków: francuskiego, angielskiego, niemieckiego, włoskiego, węgierskiego, tureckiego, szkockiego, hebrajskiego oraz innych – i są mniej  lub bardziej spolszczone.
                                                                             
Chcę przywołać nazwiska – słowa,  których znaczenia trzeba szukać w dawnej polszczyźnie, gdyż dzisiaj  nie są już używane, a czasem występują w zmienionym znaczeniu. O czym to świadczy? A no o tym, że wiele nazwisk ma  bardzo dawny rodowód.

Babiarz  Przemysław - dziennikarz i komentator sportowy. Babiarz - mazgaj, zniewieściały mężczyzna. Bosak Marcin – polski aktor filmowy. Bosak – drewniany drąg  zakończony stalowym hakiem i ostrzem (może być cały z metalu) używany jako sprzęt pożarniczy; dawniej: osoba chodząca boso; obuwie noszone na nagie stopy; niekuty koń  lub wóz. Budnik Jowita – polska aktorka (rola Papuszy). Budnik – kramarz.  Caban  Natasza – polska żeglarka.  Caban –tak  w Polsce nazywano owce i barany wołoskie; czabanami zaś, woły podolskie, często mieszając te nazwy; z tureckiego i perskiego czoban – pasterz. Czuryło Andrzej – burgrabia krakowski, kasztelan i stolnik przemyski. Czuryło – strojniś, elegant.  Długosz Leszek – aktor, literat, kompozytor, śpiewający  poeta. Długosz – wysoki człowiek; ale też: paproć rosnąca w podmokłych lasach i na torfowiskach. Fałat Julian – polski malarz, przedstawiciel  realizmu i impresjonizmu.  Fałat (z węgierskiego –falat) – kawał, kęs, szmat, wiecheć; fałat pola, skóry, słoniny.  Golec Łukasz i Paweł – muzycy. Golec – goły, człowiek nagi, biedny; łysy. Gołota Andrzej – bokser. Gołota  - uboga, bezrolna szlachta, niemająca żadnej własności, służąca u bogatszej szlachty,  „czepiająca się pańskich klamek”;  czasem w mieście zajmująca się rzemiosłem lub handlem. Kociuba Grzegorz – polski poeta, krytyk literacki  i pedagog. Kociuba – z języka tureckiego:  pogrzebacz. Kordek Dariusz – polski aktor. Kordek – zdrobnienie od kord, co oznacza miecz. Kornet Katarzyna – dziennikarka polskiego radia.  Kornet – oficer noszący sztandar oddziału lekkiej jazdy we Francji w XVI wieku;  najniższy stopień oficerski  w kawalerii Rosji carskiej; też: dawne kobiece nakrycie głowy. Kuna Izabela – polska aktorka filmowa  i teatralna. Kuna – dyby, okowy, kajdany; też: zwierzę drapieżne. Lichota Leszek – polski aktor filmowy  i teatralny. Lichota – rzecz bezwartościowa; złość, występek; grzech, bieda, utrapienie, udręka. Mielcarz Magdalena – polska aktorka i modelka. Mielcarz – piwowar , osoba pracująca w piwowarstwie (browarnictwie, przemyśle spożywczym zajmującym się warzeniem piwa  i jego dystrybucją na rynek) browarnik. Masztalerz  Marcin – aktor, reżyser, pedagog. Masztalerz – koniuch, pasterz koni. Telega Ewa- polska  aktorka teatralna i  filmowa. Telega – prosty wóz gospodarski na czterech kołach. Rataj Maciej – polski polityk, marszałek sejmu, działacz ludowy. Rataj - ekonom, rządca, rolnik, chłop. Rej Mikołaj – polski pisarz okresu renesansu. Rej – przywódca, przewodnik.  Rydel Lucjan – poeta i dramatopisarz  młodopolski. Rydel –wąska łopata o zaokrąglonym lub zakończonym spiczasto ostrzu, szpadel.  Wardęga Sylwester – polski niezależny twórca filmowy, youtuber  i performer.  Wardęga – bydlę, dobytek (okres  staropolski); włóczęga, tułaczka; o człowieku: włóczęga, łazęga, włóczykij; ogrodnik. Żemła Anna - polska judoczka, olimpijka z Aten. Żemła/zemła –chleb pszenny, placek.

Oto i kilka innych  nazwisk wywodzących  się z dawnych, zapomnianych wyrazów.  Achtel – miara ciał płynnych i sypkich; ósma część beczki; mała beczka. Bartnik – pszczelarz  leśny zajmujący się hodowlą pszczół w barciach; barć – dziupla z gniazdem dla pszczół, otwór wydrążony w żywym drzewie. Bednarz – rzemieślnik wyrabiający naczynia klepkowe, obręczowe, np. beczki. Bełz – coś błyszczącego, białego. Bojar – członek wyższej klasy rządzącej na Rusi i Wołoszczyźnie; później w Rumunii,  na Litwie i Białorusi: szlachcic posiadający ziemię. Bryl – słomiany kapelusz. Czausz - goniec, poseł turecki.  Czechlik – płócienna koszula, zwłaszcza kobieca. Dobosz – bębniarz; członek orkiestry wojskowej grający na bębnie. Dragan – dragon;  konny żołnierz. Dubas – niewielki statek jednomasztowy lub dwumasztowy, używany w XVI wieku do przewożenia towarów; też: duży, tępy nóż. Fryc – człowiek początkujący w jakimś zawodzie; pierwszy raz biorący w czymś udział; nowicjusz. Gałuszka – paproć wodna. Gierada – wyprawa panieńska (wiano). Hołysz – biedak, nędzarz.  Janczar – wyborowy żołnierz. Jarczak – lekkie siodło, kulbaka (z języka tureckiego).  Kachel – glina do pieców.  Kmieć – chłop, początkowo wolny, potem w okresie pańszczyzny przypisany do roli. Kozak – najemny wojownik (z języka tureckiego). Ligęza – człowiek lubiący się przymilać, nadskakiwać; ale też  leżeć, pokładać się.  Makohon – wałek do tarcia maku. Małodobry  - dawna nazwa zawodu  kata. Mołojec – młody Kozak, żołnierz kozacki, zuch, junak. Piszczek – w średniowieczu: muzykant grający na instrumentach dętych (flecista, trębacz). Surmacz – ten, który gra na surmie, trębacz. Szyposz – piszczałka; w dawnej piechocie węgierskiej członek orkiestry grający na piszczałce. Wereszczaka – tłusta potrawa ze słoniny, kiełbasy, podrobów usmażonych z cebulą. Wereta – płachta.
 
Mam nadzieję,  moja wypowiedź  stanie się dla  czytelników pretekstem do zainteresowania się własnym nazwiskiem. Warto wiedzieć, jak ono powstało,  a może przy okazji poznać historię własnej  rodziny.

Wika

Grafika:
http://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/M8ektkpTURBXy9mOGE5NGJkZTgwMTVhOWQyNWYxYWJmZDEzYmI2ZTM2MC5qcGeRkwIAzQHk
http://www.superprezenty.pl/files/uploaded/programs/drzeworyt_li%C5%9Bcie_(1)_20130524145930345.jpeg