Basałyk tudzież mantyka
Język jest mapą drogową kultury.
Mówi Ci, skąd ludzie pochodzą i dokąd zmierzają.
(Rita Mae Brown)
Przypomnę jedynie, gdyż wszyscy o tym wiedzą, że
dla potrzeb Narodowego Czytania usunięto z Przedwiośnia
Stefana Żeromskiego słowo „tudzież” jako niezrozumiałe dla dzisiejszych
odbiorców. Wielu znawców literatury oraz zwykłych czytelników oburzyło się na
takie postępowanie. Profesor Andrzej Mencwel, historyk literatury,
powiedział: Są
rzeczy, których się nie robi. W żadnym razie. To znaczy, nie poprawia się
klasyków. Dziennikarz Michał Nogaś natomiast, poprosił czytelników:
Ratujmy słowo
"tudzież" i opracujmy wspólnie frymuśną listę słów zbędnych! Po
jego apelu powstał Społeczny Komitet Obrony Tudzież(y).
Mnie natomiast, zaistniała sytuacja skłoniła do refleksji
nad zanikaniem słów. Bardzo często –pięknych. Optymistycznie pomyślałam: A może zamiast je
odrzucać, warto przyswoić ich znaczenie? Rozumiem, że język żyje i
zmienia się - jedne słowa odchodzą w niepamięć, inne powstają. Czy jednak te
nowe są ładniejsze? Proponuję więc subiektywną, „frymuśną”
listę prawie nieznanych już i nieużywanych dziś słów – z nadzieją, że
czytelnikom blogu się spodobają.
Zacznę od słowa tudzież,
które stało się ostatnio bardzo sławne, a które jest spójnikiem o znaczeniu:
i, oraz, także
(niedopuszczalne jest jego stosowanie w znaczeniu: albo, lub!)
To wyraz przestarzały, książkowy i może być używany w polszczyźnie pisanej
a nie mówionej. Przykład: Wszyscy wiedzieli, że
pani Barykowa odbiera i wręcza pieniądze tudzież wykon(yw)uje polecenia, ale
rządzi piękny Cezarek.
A co oznacza pięknie brzmiące słowo frymuśny? To
inaczej: wymyślny,
wyszukany, niezwykły.
Pięknie brzmiałoby na przykład stwierdzenie: Widzę, że dziś się
wyjątkowo frymuśnie ubrałaś.
Oprócz spójnika tudzież, z
powieści Żeromskiego usunięto też bliskoznaczne przymiotniki. I tak z
wyrażenia zdrowy i
zażywny Czaruś został jedynie zdrowy Czaruś.
Szkoda, gdyż słowo zażywny
wiele mówi o bohaterze , to mianowicie, że odznaczał się
dobrą tuszą, czyli był tęgi. Synonimem jest słowo korpulentny, a
więc człowiek o nadmiernej tuszy, tęgi, otyły.
Pomyślałam, że na mojej „frymuśnej” liście
umieszczę słowa odnoszące się do cech ludzi. Najpierw basałyk! Kto to
jest? To psotne i niesforne dziecko, urwis, nicpoń. Sienkiewiczowski Zagłoba
mówił: Odczepcie
się, basałyki, od cholewy, bo jak który ucho urwie, to i ja mu urwę. Co za bąki
uprzykrzone! (…) O wy dranie (…) oczajdusze …basałyki moje kochane"! Oczajdusza to urwis, hultaj,
hulaka i oszust. Są i inne określenia tego typu ludzi. Na przykład andrus, czyli
łobuz i ulicznik. Albo urwipołeć:
psotnik, urwis, łobuziak. Łobuz, gałgan i nicpoń to także łapserdak.
Jednak to słowo dodatkowo oznacza człowieka źle oraz nędznie ubranego, obdartusa,
obszarpańca.
Jest piękne słowo sowizdrzał na
określenie człowieka niepoważnego, żartownisia, trzpiota, wesołka,
postrzeleńca, urwisa. A na przykład bzik, czyli
dziwak, cudak, ekscentryk, oryginał? To również ciekawe słowo. Bardzo
lubię też słowa szaławiła
i szałaput.
Oznaczają człowieka lekkomyślnego, lekkoducha, urwipołcia. Wyrazem
bliskoznacznym jest świszczypała –
człowiek niepoważny, niestateczny, lekkomyślny, a więc szaławiła. Albo po
prostu –
pędziwiatr. Ale to również taki, który lubi być w ruchu, gdyż nie znosi
stabilizacji. Oto przykład: Jaś Świszczypała
zdając egzamin, zadziwił wszystkich odpowiedziami! (…) Foka - to taka odmiana
krowy, co żyje w lasach podzwrotnikowych. I drugi: Idę drogą poprzez
świat (…)/bom ja przecież pędziwiatr/ dla takiego miejsca brak (…) Podobne
znaczenie ma słowo
wartogłów – lekkoduch, postrzeleniec, pustak, świszczypała, wietrznik,
narwaniec, bzik. A taki drapichrust?
Także mi się podoba! Oznacza włóczęgę, gałgana, hultaja, wreszcie obieżyświata, czyli
dużo podróżującego po świecie. A powsinoga? Ktoś
nielubiący siedzieć w domu, łazik, włóczęga, włóczykij.
Zwyczajnie,
latawiec!
Każdy z nas pamięta Stefka Burczymuchę, ale nikt
zapewne nie zastanawiał się nad znaczeniem jego nazwiska. Tymczasem burczymucha to
człowiek gderliwy, zrzęda, kapryśne i niezadowolone ze wszystkiego dziecko,
marudne, udające zucha. Podobne cechy ma mantyka –
dziwak, nudziarz, zrzęda. Męczydusza również
może się dać we znaki, ponieważ to człowiek uciążliwy dla otoczenia,
zamęczający innych swoimi problemami, a przy tym nudziarz. Z kolei mizantrop stroni
od ludzi, jest odludkiem i samotnikiem.
Jak widać, polszczyzna może być nie tylko
bogata, ale i piękna. Po prostu frymuśna! Dobrze byłoby chociaż od czasu do
czasu odświeżyć swoje słownictwo, bo mam wrażenie, że na co dzień ograniczamy
się do niewielkiego jego zasobu. Trochę szkoda. Proponuję zabawę w
odszyfrowanie znaczenia podanych słów: ciuchcia, dunder,
dyrdymały, fryga, kołomyja, zazdrostka.
Alia
Grafika:
https://www.xdpedia.com/obrazki/jak_ja_nie_cierpie_poniedzialku_10642.jpg
https://www.kolorowankimalowanki.pl/coloreadas/to-pipi-lansztrum_1359378146_img.gif
https://scontent-atl3-1.cdninstagram.com/vp/5a439c7dadeefd4af97de41ef8e24745/5C2E140A/t51.2885-15/e35/20347009_1112117392221555_182662145895301120_n.jpg