Poznaj
swoje nazwisko
Nazwisko
to nazwa rodowa, wspólne dla całej rodziny miano,
które dzieci biorą zazwyczaj po ojcu,
a żona po mężu.
(Słownik języka polskiego)
Nazwisko pojawiło się później od imienia. Pomysł
stałego i dziedziczonego nazwiska
zrodził się w Europie Zachodniej między X i XIV wiekiem. W Polsce nazwiska
powstały między XVI a XVIII wiekiem – najpierw wśród szlachty i mieszczan.
Znacznie później wśród chłopów i Żydów – i ustaliła je administracja
państw zaborczych. Urzędnicy często szykanowali Żydów, nadając im śmiesznie
brzmiące lub uwłaczające nazwiska.
Szczególnie w tym względzie wyróżniał
się Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, niemiecki pisarz, poeta, kompozytor i
malarz, będący pod pruskimi rządami (w latach 1804-1807) urzędnikiem magistratu
warszawskiego. Otrzymał zadanie nadania warszawskim
Żydom niemiecko brzmiących nazwisk. Przypisuje się mu wymyślenie takich nazwisk
jak Rosenbaum (różane drzewo), Goldberg (złota góra), Eisenbaum (żelazne
drzewo).
Pomysł uczynienia z nazwiska prawnego sposobu identyfikacji pojawił się w Polsce w drugiej połowie XVIII
wieku, ale kodyfikację szczegółowych
przepisów ukończono dużo później. W
zaborze pruskim w 1875 roku, w zaborze rosyjskim w
1926 roku, a w zaborze austriackim w 1928 roku.
Jak
powstawały nazwiska? Z przezwisk – Kapusta, Trąba, Garbaty, Gamończyk. Od zawodów – Bednarz, Kowalski, Szewczyk, Cieślak. Są
nazwiska odimienne – od imienia ojca lub patrona – Adamus, Andrzejewski,
Klemensiewicz. Mogą też pochodzić od imienia matki – Jadwisiak, Agaciak, Urszulik
(Orszulik), Dorociński. Są nazwiska odmiejscowe –Wrocławski, Borkowski, Podgórski, Mazur. Nazwiska czasem wywodzą
się od roślin – Kwiatkowski, Śliwiński, Pasternak, Rdest. Niekiedy pochodzą od zwierząt – Dudek, Wróbel, Kozioł, Rybicki. Mogą pochodzić od przedmiotów , potraw,
narzędzi – Skiba, Lalik, Cepak, Barszczewski. Od określeń czasowych - Poniedzielski,
Majewski, Wieczorek. Mogą wskazywać na
sytuację rodzinną – Swat, Wdowiak,
Synowiec, Wnuk. W zasobie językowym
mamy nazwiska polskiego pochodzenia, ale
też i takie, które wywodzą się z imion, przezwisk i nazwisk obcych przybyszów.
Pochodzenie ruskie mają: Hołówko,
Horodyński, Mickiewicz, Sapieha, Karpluk. Litewskie - Gedrojć, Narbut, Norwid, Piłsudski, Radziwiłł. Tatarskie – Achmatowicz, Osmanowicz, Osmański, Szabuniewicz. Ormiańskie: Aksentowicz, Isakowicz, Kirkor. Nazwiska mogą się wywodzić z języków: francuskiego, angielskiego,
niemieckiego, włoskiego, węgierskiego, tureckiego, szkockiego, hebrajskiego
oraz innych – i są mniej lub bardziej
spolszczone.
Chcę przywołać nazwiska – słowa, których znaczenia trzeba szukać w dawnej
polszczyźnie, gdyż dzisiaj nie są już
używane, a czasem występują w zmienionym znaczeniu. O czym to świadczy? A no o
tym, że wiele nazwisk ma bardzo dawny rodowód.
Babiarz Przemysław - dziennikarz i komentator sportowy.
Babiarz - mazgaj, zniewieściały mężczyzna. Bosak
Marcin – polski aktor filmowy. Bosak – drewniany drąg zakończony stalowym hakiem i ostrzem (może
być cały z metalu) używany jako sprzęt pożarniczy; dawniej: osoba chodząca
boso; obuwie noszone na nagie stopy; niekuty koń lub wóz. Budnik
Jowita – polska aktorka (rola Papuszy). Budnik – kramarz. Caban Natasza – polska żeglarka. Caban –tak w Polsce nazywano owce i barany wołoskie; czabanami
zaś, woły podolskie, często mieszając te nazwy; z tureckiego i perskiego czoban
– pasterz. Czuryło Andrzej –
burgrabia krakowski, kasztelan i stolnik przemyski. Czuryło – strojniś,
elegant. Długosz Leszek – aktor, literat, kompozytor, śpiewający poeta. Długosz – wysoki człowiek; ale też: paproć
rosnąca w podmokłych lasach i na torfowiskach. Fałat Julian – polski malarz, przedstawiciel realizmu i impresjonizmu. Fałat (z węgierskiego –falat) – kawał, kęs,
szmat, wiecheć; fałat pola, skóry, słoniny. Golec Łukasz i Paweł –
muzycy. Golec – goły, człowiek nagi, biedny; łysy. Gołota Andrzej – bokser. Gołota
- uboga, bezrolna szlachta, niemająca żadnej własności, służąca u
bogatszej szlachty, „czepiająca się
pańskich klamek”; czasem w mieście
zajmująca się rzemiosłem lub handlem. Kociuba
Grzegorz – polski poeta, krytyk literacki i pedagog. Kociuba – z języka tureckiego: pogrzebacz. Kordek Dariusz – polski aktor. Kordek – zdrobnienie od kord, co
oznacza miecz. Kornet Katarzyna –
dziennikarka polskiego radia. Kornet – oficer noszący sztandar oddziału lekkiej jazdy we Francji w XVI wieku; najniższy stopień oficerski w kawalerii
Rosji carskiej; też: dawne kobiece
nakrycie głowy. Kuna Izabela – polska
aktorka filmowa i teatralna. Kuna –
dyby, okowy, kajdany; też: zwierzę drapieżne. Lichota Leszek – polski aktor filmowy i teatralny. Lichota – rzecz bezwartościowa;
złość, występek; grzech, bieda, utrapienie, udręka. Mielcarz Magdalena – polska aktorka i modelka. Mielcarz – piwowar ,
osoba pracująca w piwowarstwie (browarnictwie, przemyśle spożywczym zajmującym
się warzeniem piwa i jego dystrybucją na
rynek) browarnik. Masztalerz Marcin – aktor, reżyser, pedagog. Masztalerz –
koniuch, pasterz koni. Telega Ewa- polska aktorka teatralna i filmowa. Telega – prosty wóz gospodarski na
czterech kołach. Rataj Maciej –
polski polityk, marszałek sejmu, działacz ludowy. Rataj - ekonom, rządca,
rolnik, chłop. Rej
Mikołaj – polski pisarz okresu renesansu. Rej – przywódca, przewodnik. Rydel Lucjan – poeta i dramatopisarz młodopolski. Rydel –wąska łopata o zaokrąglonym lub zakończonym spiczasto
ostrzu, szpadel. Wardęga Sylwester – polski niezależny twórca filmowy, youtuber i performer.
Wardęga – bydlę, dobytek (okres
staropolski); włóczęga, tułaczka; o człowieku: włóczęga, łazęga,
włóczykij; ogrodnik. Żemła Anna - polska
judoczka, olimpijka z Aten. Żemła/zemła –chleb pszenny, placek.
Oto i kilka innych nazwisk wywodzących się z dawnych, zapomnianych wyrazów. Achtel
– miara ciał płynnych i sypkich; ósma część beczki; mała beczka. Bartnik – pszczelarz leśny zajmujący się hodowlą pszczół w
barciach; barć – dziupla z gniazdem dla pszczół, otwór wydrążony w żywym
drzewie. Bednarz – rzemieślnik
wyrabiający naczynia klepkowe, obręczowe, np. beczki. Bełz – coś błyszczącego, białego. Bojar – członek wyższej klasy rządzącej na Rusi i Wołoszczyźnie;
później w Rumunii, na Litwie i
Białorusi: szlachcic posiadający ziemię. Bryl
– słomiany kapelusz. Czausz -
goniec, poseł turecki. Czechlik – płócienna koszula, zwłaszcza
kobieca. Dobosz – bębniarz; członek
orkiestry wojskowej grający na bębnie. Dragan
– dragon; konny żołnierz. Dubas – niewielki statek jednomasztowy
lub dwumasztowy, używany w XVI wieku do przewożenia towarów; też: duży, tępy
nóż. Fryc – człowiek początkujący w
jakimś zawodzie; pierwszy raz biorący w czymś udział; nowicjusz. Gałuszka – paproć wodna. Gierada – wyprawa panieńska (wiano). Hołysz – biedak, nędzarz. Janczar – wyborowy żołnierz. Jarczak – lekkie siodło, kulbaka (z
języka tureckiego). Kachel – glina do pieców. Kmieć – chłop, początkowo wolny, potem
w okresie pańszczyzny przypisany do roli. Kozak
– najemny wojownik (z języka tureckiego). Ligęza
– człowiek lubiący się przymilać, nadskakiwać; ale też leżeć, pokładać się. Makohon
– wałek do tarcia maku. Małodobry - dawna nazwa zawodu kata. Mołojec
– młody Kozak, żołnierz kozacki, zuch, junak. Piszczek – w średniowieczu: muzykant grający na instrumentach
dętych (flecista, trębacz). Surmacz –
ten, który gra na surmie, trębacz.
Szyposz – piszczałka; w dawnej piechocie węgierskiej członek orkiestry
grający na piszczałce. Wereszczaka –
tłusta potrawa ze słoniny, kiełbasy, podrobów usmażonych z cebulą. Wereta – płachta.
Mam nadzieję, moja
wypowiedź stanie się dla czytelników pretekstem do zainteresowania
się własnym nazwiskiem. Warto wiedzieć, jak ono powstało, a może przy okazji poznać historię
własnej rodziny.
Wika
Grafika:
http://ocdn.eu/pulscms-transforms/1/M8ektkpTURBXy9mOGE5NGJkZTgwMTVhOWQyNWYxYWJmZDEzYmI2ZTM2MC5qcGeRkwIAzQHk
http://www.superprezenty.pl/files/uploaded/programs/drzeworyt_li%C5%9Bcie_(1)_20130524145930345.jpeg