30 Door Key Skolimowskiego
Człowiek jest najgłębiej uzależniony od swego odbicia
w duszy drugiego człowieka (…)
nie jesteśmy samoistni,
jesteśmy tylko funkcją innych ludzi,
musimy być takimi, jakimi nas widzą (…).
(Witold Gombrowicz)
Adaptacja filmowa 30 Door Key, czyli Ferdydurke powstała w 1991 roku. Jest to polsko-francusko -
brytyjski film w reżyserii Jerzego Skolimowskiego. Akcja filmu toczy się w Warszawie w 1939 roku. Do 30-letniego Józia,
który rozpoczął właśnie karierę pisarską, przybywa dawny nauczyciel, profesor
Pimko, zwany także Wielkim Zdrabniaczem. Zaczyna go odpytywać, stawiać oceny,
następnie prowadzi Józia do szkoły, by nadrobił braki w nauce. Sytuacja, w jakiej się znalazł,
jest absurdalna. Józio, nie tracąc
świadomości 30-latka, nie potrafi zapanować nad dziwacznymi wypadkami, które
wtrącają go w niedojrzałość. W tę absurdalną drogę wpisany jest bunt przeciw
mitowi o bohaterze, który walcząc z losem, dojrzewa, by stać się Człowiekiem.
Dla Gombrowicza dojrzałość jest stanem nieosiągalnym. Nie jest ważne, ile mamy
lat i tak mieszka w nas niedojrzałe dziecko - bezbronne wobec norm, konwenansów
i "autorytetów". A niedojrzałe umysły są kształtowane i poddawane
odpowiedniej tresurze. Główny bohater czuje się zniewolony i broni się: Niech
kształt mój rodzi się ze mnie, niech nie będzie robiony mi!
Akcja filmu rozgrywa się
miedzy Pamiętnikiem z okresu dojrzewania a Transatlantykiem, dlatego w filmie
można zauważyć liczne nawiązania do tych powieści: na przykład
scenę ucieczki Józia i Zosi - łódka,
na której płyną, jest nazwana Transatlantyk. W intencji reżysera miało
to zilustrować biografię Gombrowicza.
Ferdydurke - tak
samo jak filmowa adaptacja - składa się
z trzech części rozgrywających się w trzech różnych miejscach. Są to: szkoła, stancja u Młodziaków i dwór
Hurleckich w Bolimowie. Pomiędzy te trzy części wprowadzone są dwa opowiadania:
Filidor dzieckiem podszyty i Filibert dzieckiem podszyty, które
przerywają tok fabuły i pełnią funkcję programów literackich. I Jerzy Skolimowski
w mistrzowski sposób oddaje to
balansowanie między głównym tokiem fabuły. Ferdydurke - według opinii reżysera - to
najtrudniejszy projekt, z jakim się zmagał. Po latach pracy nad scenariuszem
zaprosił do współpracy swoich synów - scenarzystów ukrytych pod pseudonimami:
Joseph Key i John Yorick. Młodzi scenarzyści poddali odważnym poprawkom
scenariusz i dzięki uproszczonej oraz rozszerzonej
interpretacji utworu uczynili go łatwiejszym do przyswojenia przez
widzów.
Reżyser wielokrotnie podkreślał,
że filmując Ferdydurke, miał na celu przybliżyć
Gombrowicza światu. Skompletował obsadę aktorów, którzy umiejętnie kreowali
sylwetki bohaterów w sposób groteskowy ciążących ku tradycji, zamkniętych w
minach i zachowaniach. Zaangażowanie aktorów znanych w świecie dawało mu
większe szanse na arenie międzynarodowej.
W postać Józia wcielił
się Iian Gle, który według Jerzego Skolimowskiego, jest bardzo podobny do
młodego Gombrowicza. Jego specyficzne zdolności aktorskie pozwoliły mu stworzyć
ambiwalentną kreację bohatera. Świetną grą aktorską wykazał się też Crispin Glover,
jako Miętus - mistrz manipulacji.
Wspaniałe kreacje
stworzyli także polscy aktorzy: Tadeusz Łomnicki w roli wuja Hurleckiego
(ziemiańskie zasiedzenie) i ciotka Hurlecka zagrana przez Beatę Tyszkiewicz. W
parobka nierozumiejącego idei bratania się z ludem wyraziście wcielił się
Zbigniew Zamachowski.
Trudnym zadaniem dla Skolimowskiego
okazało się znalezienie odpowiednich ekwiwalentów dla specyfiki
Gombrowiczowskiego języka. Jak bowiem za
pomocą angielskiego oddać sens słów: siedział
siedzeniem absolutnym?
Reżyser starał się
uchwycić analogie między polskim i angielskim systemem obyczajowym. Reprezentanci
przedwojennego polskiego ziemiaństwa ustylizowani są na snobistycznych lordów -
stereotyp Anglika przesadnie ułożonego, lecz pozbawionego dziwactw.
Jerzy Skolimowski,
zainspirowany biografią Gombrowicza i jej kontekstem historycznym, odczytał
powieść przez pryzmat wydarzeń związanych z wybuchem II wojny światowej.
Przedstawił studium świadomości społeczeństwa w przeddzień katastrofy
wrześniowej. Autorzy scenariusza prezentują międzynarodowej widowni wizję końca
świata mieszczańsko – ziemiańskiego. Przez tę czytelną metaforę katastrofy reżyser
wpisał się w tendencje katastroficzne XX-lecia międzywojennego. Dlatego dodatkowo
w filmie pojawiają się wątki niewystępujące
w książce, na przykład przemarsz wojsk
czy ćwiczenia z maskami gazowymi.
Ta niezwykła opowieść
jest swoistą próbą ucieczki Józia od form, stereotypów i konwenansów. Filmowe Ferdydurke
odzwierciedla świat pisarza, jego kreatora zarazem. Świat przedstawiony odbieramy
jako projekcję pisarskiego ja, ponieważ według Gombrowicza człowiek nie
jest całością, lecz składa się z części. Od wewnątrz ja jest atakowane przez nieświadome
instynkty , z zewnątrz przez innych ludzi. Człowiek przypomina więc żywą kukłę z wmontowanymi mechanizmami,
popędami i sznurkami ludzkich opinii
przyczepionymi do głowy i kończyn. Można więc powiedzieć: (…) nie ma ucieczki przed gębą, jak
tylko w inną gębę, a przed człowiekiem schronić się można jedynie w objęcia innego człowieka. Przed pupą zaś w
ogóle nie ma ucieczki.
Zakończenie filmu
znaczenie odbiega od literackiego pierwowzoru.
Mimo to, jest ciekawą interpretacją całej powieści dzięki wstawianiu wątków biograficznych i historycznych. Zabiegi te w
zasadzie nie powinny znaleźć się w filmie, ponieważ bardzo odbiegają od
powieści. Napięcie i mrzonka nadchodzącej katastrofy rozbiegają się z zamysłem
Gombrowiczowskim. Ale dzięki temu Jerzy Skolimowski stworzył nowatorską koncepcją
interpretacji, a jego idea według mnie została zrealizowana, ponieważ, dzięki
niemu Gombrowicz został „przybliżony” światu.
Monika
Grafika:
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg7hyphenhyphenWjGwvFdf1kc3Nhu6xrUKYfGUr6Pzs2BmxGWInQb-UrTA4S-i8SYn9XMvXJ8F0RsYnvXZd_ARpdLpHXkHGgQLEHOpu0VvIKdOhp7vjgQ0CBh88J61vg-3F4rGAUEv6VhXvW8AGqdxw/s1600/film%2521.png
https://assets.mubi.com/images/film/94178/image-w448.jpg?1445921008
http://s.tvp.pl/images/c/5/2/uid_c52a3d0c76b23f6d61bf2c24249fadfa1326459364301_width_1200_play_0_pos_1200_gs_0.jpg
https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgLP1ajVMpCYRp1GwHgqsm1AqM1LN5CAdZP6pxDKtkO4IKMvCBR5jDjHskEd1Eb19tSRo8864g3Cu8KMeKiNGXbIBR8McntAbI9CUWFnt7U-9HWZAkTRpI-qvJhjKVxXcFq8Xaah5rTE3w/s1600/film%2521%2521%2521%2521.png
https://i.ytimg.com/vi/LLDHmd2wReg/hqdefault.jpg