Vanitas
vanitatum
Widziałem wszelkie
dzieła
czynione pod słońcem.
A oto wszystko marność i gonienie za wiatrem.
(...)
(Księga Koheleta)
Barok to okres refleksji
o przemijającym czasie, którym towarzyszyły idee: mors i vanitas. Były obecne w
różnych dziedzinach kultury, również w malarstwie. Myśl o szybko przemijającym
życiu i niszczącej mocy czasu prowadziła do przekonania o znikomości wszystkiego,
co ziemskie i doczesne. To z kolei, wiodło do wniosku, że sens życia
zawiera się w perspektywie nieuchronnego końca.
Post zawiera dwie
interpretacje obrazu Pietera Claesza, Martwa natura vanitas: Mileny i
Kornelii.
Najpierw
propozycja Mileny.
Pieter Claesz był
holenderskim malarzem, który urodził się około 1597 roku, a zmarł w 1661roku.
Malował martwe natury ukazujące zjawisko przemijania - vanitas. Jego obrazy są
utrzymane w ciemnych kolorach z subtelną grą świateł. Obraz "Martwa natura
vanitas" powstał w 1630 roku, a więc we wczesnym okresie twórczości, kiedy
artysta miał zaledwie 33 lata.
Dominantą kompozycyjną
obrazu "Martwa natura vanitas" jest czaszka ludzka, leżąca na stosie
kartek tworzących książkę. Obok kart leży pióro. Ta kompozycja mówi o
marności i krótkotrwałości życia ziemskiego oraz o tym, że sami jesteśmy
pisarzami swojego losu i decydujemy o przebiegu naszego życia. Przedmioty
tworzące drugi plan, również mają sens symboliczny. Przewrócony kielich może
symbolizować przeznaczenie. Kielich jest pusty, co oznacza, że
przeznaczenie już się wypełniło. Zegar jest symbolem upływającego czasu. Czas
ucieka, a człowieka goni śmierć. Ponieważ człowiek nie może zatrzymać
jego biegu, musi mu się poddać. Zegar otacza wstążka, na której jest
zawieszony kluczyk. W chrześcijaństwie odnosi się on do wiary i odpuszczenia
grzechów. Obecna na obrazie kość, podobnie jak czaszka, symbolizuje marność
żywota ziemskiego, a także nietrwałość ludzkiego ciała. Pusty kaganek oznacza,
że świeca, oznaczająca płomień ludzkiego życia, wypaliła się.
Kolorystyka ciemnych
barw oddaje atmosferę śmierci - szarość może więc obrazować żałobę. Widoczna
jest subtelna gra światła, padającego z lewej strony na przedmioty umieszczone
na stole.
Jaki jest przekaz
przedmiotów uwiecznionych na obrazie Claesza ? Otóż, mają one ukazywać marność
i kruchość życia ziemskiego, a także bezsilność wobec śmierci oraz upływu
czasu. Mimo że autor w swoim dziele nawiązuje aż do dwóch motywów marności,
zawartych w hasłach: memento mori (pamiętaj o śmierci) oraz
vanitas vanitatum et omnia vanitas ( marność nad marnościami i
wszytko marność), to obraz zdaje się krzyczeć hasło carpe
diem ! Ciesz się życiem! Każda bowiem chwila jest
wyjątkowa i nigdy się nie powtórzy. (Milena)
A teraz
interpretacja Kornelii.
Pieter Claesz jest
holenderskim malarzem, urodzonym około 1567 roku w Burgsteinfurt, pochowany
pierwszego stycznia 1661 roku w Haarlemie. Malował martwe natury ukazujące
zjawisko przemijania, kruchości ludzkiego istnienia, tak zwane vanitas.
Jest też autorem obrazu Martwa
natura vanitas z 1630 roku. Obraz jest utrzymany w ciemnych kolorach. Na
pierwszym planie znajduje się ludzka czaszka, za nią kość – to symbole
kruchości ludzkiego życia, a także śmierci, która ciągle kroczy za człowiekiem
i stale jest blisko niego. Pod czaszką leżą książka i pióro, symbole wiedzy,
która jest podstawą poznania świata. Przedstawia w ten sposób wyższość rozumu i
zakłada istnienie podmiotu rozumnego, czyli człowieka. Claesz pokazuje jednak,
że wiedza człowieka jest znikoma w obliczu przemijającego czasu. W malarstwie
zamknięta księga często wyobrażała również nieurzeczywistnione możliwości.
Pióro natomiast, może oznaczać też rzecz bez wartości, błahość i zmartwienie.
Po prawej stronie widzimy przewrócony kieliszek, co może świadczyć o dwojakiej
naturze człowieka, który chce wierzyć w Boga, ale też ulega ziemskim
przyjemnościom. Motyw pustego, przewróconego kieliszka mówi o końcu ziemskich
przyjemności, które po śmierci nic nie znaczą. Obok stoi pusty świecznik z
wypaloną świecą, co również jest symbolem przemijającego czasu, zbliżającej się
śmierci, kruchości i marności ludzkiego życia, nieuchronności jego końca.
Najmniej widocznym punktem obrazu jest mały, złoty kluczyk na niebieskiej
wstążce. Może być alegorią drogi do zbawienia, którą należy sobie otworzyć,
otrzymać do niej klucz dzięki wierze na ziemi i walce z własnymi
namiętnościami. Błękit wstążki odnosi się do sfery duchowej, do wieczności. Ale
złoty klucz to też emblemat wiedzy filozoficznej, władzy i pieniędzy. Co z
nimi? Są marnością w obliczu czasu.
Obraz Pietera Claesza
jest doskonałym odbiciem wizji barokowego świata, rozdwojenia człowieka, jego
niepewności, przemijania i marności życia ludzkiego. Dzieło nie wywołuje w człowieku
pozytywnych uczuć, lecz skłania do refleksji nad własnym życiem,
nieuchronnością śmierci, a więc przemijaniem. Zresztą już sam tytuł mówi
o marności rzeczy ziemskich. Marności nad marnościami.
Milena i Kornelia
Grafika:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ad/Pieter_Claesz_002.jpg