Skuteczne mówienie doby renesansu
Retoryka
to umiejętność
wynajdywania w mowie wszystkiego,
co może mieć
znaczenie przekonujące.
(Arystoteles)
Perswazja językowa to wszelkie zabiegi, które
służą nakłonieniu kogoś do jakiegoś działania lub zmiany postawy czy przekonań.
Istnieją elementy językowe – słowa i formy gramatyczne – wyspecjalizowane w
pełnieniu funkcji języka zwanej impresywną. Realizują ją np. czasowniki: musieć, powinien, trzeba, a także tryb rozkazujący,
pytania użyte w funkcji trybu rozkazującego i pytania retoryczne. Perswazja
jest zjawiskiem, które pojawia się w wielu aspektach naszego życia, więc obecna
jest również w literaturze. Przedmiotem mojej analizy uczyniłam teksty doby
renesansu: Kazania sejmowe Piotra
Skargi oraz Odprawę posłów greckich Jana Kochanowskiego. W tym okresie odradza się antyczna sztuka retoryki –
pięknego i skutecznego mówienia. Post
otwiera fragment obrazu Jana Matejki, Złoty
wiek literatury w Polsce.
Kazania sejmowe powstały w okresie silnego napięcia
politycznego: Zygmunt III Waza pragnął
ukrócić samowolę szlachecką, zapobiec ciągłemu zrywaniu sejmów oraz wzmocnić
władzę monarszą. Projekty króla były przez ludzi widziane niechętnie. Z pomocą
przyszedł mu kaznodzieja królewski Piotr Skarga, który w 1596 roku napisał osiem kazań.
Wyżej: tak wyobraził sobie przemawiającego
Piotra Skargę Jan Matejko. Aby
przekonać, szczególnie szlachtę polską, do swoich racji Piotr Skarga sięgnął po
różnorodne zabiegi językowe, tropy i figury stylistyczne. Między innymi po pytania retoryczne (zawieszone i niewymagające
oczywistej odpowiedzi): Cóż za pożytek z tych takich utrat i pracej sejmowej, i
trudzenia swego macie? Od sejmów gdzie się uciekać i apelować będziecie? Ostre przeciwstawienia: Nie taka to
ojczyzna wasza: matką wam jest, a nie macochą. Ciągi
stopniowanych epitetów lub szeregi
współrzędnych członów (często zdań) łączonych tym samym spójnikiem albo
kojarzonych bezspójnikowo: Dobrze miłować
sąsiada; lepiej wszytkie, którzy w mieście jednym są; a pogotowiu jeszcze
lepiej wszytkie obywatele królestwa tego […]. Szyk
przestawny wzmagający dramatyzm wypowiedzi: O piękna wolności… Zastosował i inne jeszcze zabiegi składniowe, celowo
użyte, które tworzą przemyślaną konstrukcję, tzw. perswazyjną. Jedną z
najprostszych i zarazem najczęściej stosowanych przez Skargę figur jest anafora, polegająca na powtarzaniu
wyrazu lub zespołu wyrazów na początku okresu retorycznego (tzw. kolonów). Macie jednego pana i króla, jedne prawa i
wolności, jedne sądy i trybunały, jedne sejmy koronne, jedną spólną matkę,
ojczyznę miłą, jedno ciało z rozmaitych narodów i języków skupione i spojone, i
dawno zrosłe. Jakoż się wadzić, dzielić tym i nie zgadzać możecie. Najważniejszą figurą
retoryczną w Kazaniach jest antyteza. Badacze nazwali nawet Piotra Skargę mistrzem antytezy. Oto przykład zastosowania
tego właśnie środka stylistycznego zaczerpnięty z kazania VII: Za ojców naszych tych grzechów i tak
swawolnych ludzi i niebożnych nie było. Poczciwością i wstydem, i dobrą sławą
wiele się hamowało. Mężobójstw takich nie było, ani sedycyj, ani zdrad
ojczyzny, ani niewierności ku panom, i królom swoim. Teraz się tego wiele
nastało. Do dziś Kazania sejmowe uchodzą
za wzór patriotycznej oracji. Celem kaznodziei było zwrócenie uwagi na
najważniejsze problemy ówczesnej Rzeczypospolitej.
Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego
również powstała w celu naprawy Rzeczypospolitej. Obok: strona tytułowa wydania
warszawskiego z 1578. Kochanowski wybrał
taki fragment mitu trojańskiego, który pozwoliłby mu uwydatnić treści znaczące
w owym czasie dla Polski. Jego dzieło wystawiono 12 stycznia 1578 roku z okazji
zaślubin Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną. Publiczność premierową
stanowili wybitni mężowie stanu, politycy i dostojnicy dworscy (m.in. Stefan
Batory, królowa Anna). Dzięki temu Kochanowski mógł skierować swoje uwagi i
oceny postaw moralnych w sferze działalności publicznej do osób najbardziej za
nią odpowiedzialnych. Odprawa posłów
greckich skupia się na dyskusjach na temat Heleny, żony Menelaosa, która
została uprowadzona ze Sparty przez Aleksandra. W utworze są prowadzone rozmowy dotyczące oddania Heleny. Aleksandrowi udaje się przekupić niektórych
mówców, aby opowiedzieli się za zatrzymaniem kobiety. W utworze jednym z
ważniejszych fragmentów jest pieśń zaczynająca się od słów: Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie.
Jest w niej zawarte pouczenie dla władców, aby przestrzegali zasad moralnych i
dbali o państwo bardziej niż o siebie.
Perswazyjny charakter pieśni został podkreślony
przez: apostrofy do rządzących, zastosowanie
podmiotu zbiorowego, zdania w trybie rozkazującym na przykład: Miejcie
to przed oczami zawżdy swojemi// Żeście miejsca zasiedli boże na ziemi. W tragedii ważniejszymi z mówców są: Antenor,
Iketaon oraz Aleksander. Aleksander próbuje przekonać
dostojników, by Helena została w Troi. Powołuje się na to, że dostał ją jako
żonę od bogów i nie powinien jej odsyłać do Grecji: Wenus, kiedy mię naprzód trzy boginie sobie //Za sędziego obrały, Wenus
mi ją sama// Napierwej zaleciła i za żonę dała. Bardzo trafne argumenty dobiera
Iketaon, zręczny mówca, który podkreśla
antagonizm trojańsko-grecki: Owa jako nam
kolwiek Grekowie zagrają,// Tak my już skakać musim? Bać się ich nam każą… Bardzo obrazowo opisuje
możliwe konsekwencje, które nastąpią po oddaniu Heleny: Za czasu, panowie, // Umykać rogów trzeba, bo wonczas już próżno// Miotać
się, kiedy jarzmo na szyję założą. Iketaon swoją wypowiedzią przekonuje radę
trojańską do tego, aby zatrzymać Helenę
w Troi. Mimo że nie była to dla miasta słuszna
decyzja i wielu słuchaczy o tym z początku wiedziało, to perswazyjne zabiegi
Iketaona potrafiły zmienić ich myślenie. Heleny nie oddano Grekom, a Troja
została zniszczona.
Okazuje się zatem, że perswazja językowa to
bardzo przydatna umiejętność. Ludzie, którzy posługują się nią bardzo sprawnie,
w sposób przemyślany, potrafią przekonać praktycznie każdego. Umiejętności
kaznodziejskie Skargi rychło ściągnęły do katedry wileńskiej rzesze wiernych, a
przemowa Iketaona zmieniła zdanie ludu trojańskiego, co przyczyniło się do
wojny z Grecją. Czasami słowa człowieka, który stosuje perswazję, mogą zmienić
bieg historii.
Karolina
Grafika:
https://www.pinakoteka.zascianek.pl/Matejko/Images/Dzieje_10_F1.jpg
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/Kazanie_Skargi.jpg/1280px-Kazanie_Skargi.jpg
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Odprawa_pos%C5%82%C3%B3w_greckich_1578.jpg/800px-Odprawa_pos%C5%82%C3%B3w_greckich_1578.jpg