Przeczytane, przemyślane, skomentowane

         
           Czy znasz Platona?

Wszystko, co piękne,  
jest  naprawdę  trudne. 

(Platon)

 

Każdy  zapewne zetknął  się na lekcjach języka polskiego  z poglądami Platona, który naprawdę nazywał się Aristokles. Przydomek zyskał ze względu  na szerokie ramiona (gr. platys – szeroki).  Był uczniem Sokratesa, wielkim filozofem   i nauczycielem greckim, założycielem szkoły filozoficznej, zwanej Akademią. Uczniowie Platona traktowali go jak półboga. Co roku świętowali rocznicę jego narodzin i śmierci, chwaląc w hymnie dzień, w którym bogowie dali ludziom Platona. Antyk nie od razu  docenił filozofa, dopiero u schyłku  epoki został uznany za najwybitniejszego myśliciela. Jego poglądy wpłynęły na filozofię chrześcijańską oraz  na filozofię odrodzenia, a także przeniknęły do potocznej świadomości,  stając się ważnym składnikiem kultury i cywilizacji. Platonizm miał wpływ na filozofię, teologię, naukę, sztuki piękne i literaturę.

Czym jest platonizm? To nurt filozofii i kultury europejskiej, który traktuje nasz świat jako namiastkę jakiejś doskonalszej i pełniejszej rzeczywistości. Nurt, który nakazuje zmierzać do tej rzeczywistości – w wymiarze poznawczym, moralnym lub religijnym. Platon – jako twórca idealizmu obiektywnego – głosił, że rzeczywistość jest w swej istocie czymś duchowym, a nie materialnym. Ów byt duchowy istnieje poza człowiekiem i niezależnie od jego świadomości.

Polemiczne nawiązanie do idealizmu Platona widzimy w opowiadaniach dwudziestowiecznego twórcy - Tadeusza Borowskiego. Pisarz  boleśnie doświadczony pobytem w Auschwitz, stwierdzał: Pamiętasz, jak lubiłem Platona. Dziś wiem, że kłamał. Bo w rzeczach ziemskich nie odbija się ideał, lecz leży ciężka praca, krwawa praca człowieka. (…) Nie ma piękna, jeśli w nim leży krzywda człowieka.

Parodystycznym z kolei ujęciem myśli Platona jest utwór Wisławy Szymborskiej Platon, czyli dlaczego. Punktem wyjścia w tym humorystycznym wierszu jest pytanie, dlaczego platoński Byt Idealny, wieczny i niezmienny, wszedł w związki z materią, pozwolił się jej zreformować:  Mógł przecież trwać i trwać bez końca,/ociosany z ciemności, wykuty z jasności,/w swoich sennych nad światem ogrodach./Czemu, u licha, zaczął szukać wrażeń/w złym towarzystwie materii?

Platon prawdopodobnie jako pierwszy użył pojęcia Deus ridens (Bóg śmiejący się). Przedstawił bogów jako istoty  zabawiające  się losami ludzi – marionetek, odgrywających swoje role na scenie życia. Każdy człowiek  jest więc dla bogów jedynie igraszką, stale obserwowaną i ośmieszaną.

Znany  z  filozofii platońskiej topos bóstwa śmiejącego się z ludzkich poczynań wykorzystuje  Jan Kochanowski we  fraszce  O żywocie ludzkim II. Podobnie jest  we fraszce Człowiek Boże igrzysko: Nie rzekł jako żyw żaden więtszej prawdy z wieka,/Jako kto nazwał bożym igrzyskiem człowieka./ Bo co kiedy tak mądrze człowiek począł sobie,/ Żeby się Bóg nie musiał jego śmiać osobie?/ On, Boga nie widziawszy, taką dumę w głowie/ Uprządł sobie, że Bogu podobnym się zowie./ On miłością samego siebie zaślepiony,/  Rozumie, że dla niego świat jest postawiony;/On pierwej był, niżli był; on, chocia nie będzie,/Przedsię będzie; próżno to, błaznów pełno wszędzie.

Wszyscy też z pewnością mieli okazję zapoznać się z pojęciem jaskinia Platona. Opowieść  o niej znajduje się w Państwie, w księdze VII. W podziemnej grocie żyją ludzie, którym przykuto nogi i szyje tak, że nie mogą wyjść ani zobaczyć,  co się dzieje poza nimi. Wejście do jaskini jest otwarte i wpada przez nie światło,  na ścianach pojawiają się cienie, słychać odgłosy rzeczy znajdujących się na zewnątrz. Uwięzieni ludzie nie wiedzą nic o świecie zewnętrznym, dlatego cienie i odgłosy  traktują jak właściwe rzeczy. Gdy wyjdą z jaskini, są oślepieni blaskiem słońca i nie mogą uwierzyć, że znajdują się  w prawdziwym świecie. Dopiero po pewnym czasie, gdy się oswoją, odkrywają nieporównywalną wartość świata poza jaskinią ze światem w jaskini. Nie potrafią jednak o tym przekonać ludzi  w kajdanach, którzy  tam zostali.

Jak rozumieć opowieść o ludziach w jaskini?  Po pierwsze: istnieją dwie rzeczywistości (sfery) -  przedmiotów fizycznych, wśród których żyjemy, oraz  przedmiotów idealnych, które są poza naszym bezpośrednim zasięgiem. Przedmioty fizyczne są jak cienie przedmiotów idealnych lub jak niedoskonałe ucieleśnienie ich doskonałych wzorców. Inne tłumaczenie: jaskinia Platona to symbol znikomości wiedzy ludzkiej oraz mizernych perspektyw poznania.

Co oznacza wychodzenie z jaskini?  To proces przeobrażenia naszego poznania i sposobu myślenia: odejście  od powierzchownego, zmysłowego doświadczenia do głębokiej rzeczywistości idei. Oznacza też przemianę całego życia. Oczyszczenie z przyziemnych miraży  i doczesnych celów oraz  zwrócenie się ku wartościom najwyższym, których symbolem jest słońce oślepiające człowieka po opuszczeniu przez niego jaskini.

Mit jaskini opisuje również takie procesy ludzkiego życia jak: tracenie złudzeń, odkrywanie właściwej prawdy o sobie, wysiłek przemiany życia, porzucanie fałszu na rzecz prawdy.  Platoński mit może także obrazować  nawrócenie religijne. Jego odczytanie może być różnorakie, w zależności od naszego doświadczenia życiowego i kulturowego.  Tak czy owak według Platona  proces wyzwalania z kajdan nie jest łatwy. Towarzyszy mu bowiem cierpienie i poznawczy dysonans – pisze filozof Jacek Wojtysiak.

Niełatwo pojąć idee filozofów, trudno też czasami się z nimi zgodzić. To jednak nie zwalnia kulturalnego człowieka z  powinności choćby częściowego ich poznawania. 

Asper

Grafika:

http://www.starozytnosc.info/platon.jpg

https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgDwvNiJ1wRb1H_2vgoKeW9iBa2RedxGSTP-aDuTQsConuHCUKIaMN_C7qCedYGP9vU2Fpb8V23xV_wAT2hJYmsxHGBSC5ptcEqloU23xW45Zp1KM5tOT3ThEd0LYo7c4q_NBsAxpAwerg/s1600/Bez%25C2%25A0tytu%25C5%2582uplaton2.png